Trikala Day Καθημερινή Ηλεκτρονική Εφημερίδα των Τρικάλων
Η μελέτη, που συμπεριέλαβε και την Ελλάδα, με τίτλο «Εξηγώντας την αρρώστια με το κακό», δείχνει ότι όχι μόνο στο μακρινό παρελθόν αλλά και στην εποχή μας αρκετοί άνθρωποι τείνουν να ερμηνεύουν την ύπαρξη των ασθενειών με τη δράση δαιμονικών δυνάμεων.
Οι ερευνητές από πολλές χώρες, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Μπροκ Μπαστιάν της Σχολής Ψυχολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης στην Αυστραλία, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Proceedings B» της Βασιλικής Εταιρείας Επιστημών της Βρετανίας, ανέλυσαν δειγματοληπτικά στοιχεία από 3.130 άτομα σε 28 χώρες, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα (με βάση σχετικά ερωτηματολόγια για την πίστη στο κακό), καθώς και παρόμοια παλαιότερα στοιχεία για περίπου 58.000 ανθρώπους σε 50 χώρες, συσχετίζοντάς τα με δεδομένα για την εξάπλωση των παθογόνων οργανισμών και των ασθενειών.
Διαπιστώθηκε ότι σε χώρες όπου ιστορικά οι λοιμώδεις νόσοι είναι πιο εξαπλωμένες, οι άνθρωποι ήταν και είναι ακόμη πιθανότερο να πιστεύουν στη δύναμη του κακού, στις μαγγανείες και γενικότερα στη δράση αόρατων δαιμονικών δυνάμεων στον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν στον Μεσαίωνα η πανώλη («μαύρος θάνατος») θέρισε την Ευρώπη, το κυνήγι κατά των μαγισσών έφθασε στο τραγικό αποκορύφωμά του, ενώ ακόμη και σήμερα παρατηρούνται ανάλογα φαινόμενα ιδίως στην Αφρική, που μαστίζεται από λοιμώδεις νόσους όπως ο Έμπολα.
Σε ορισμένες χώρες όπως Νιγηρία, Μπαγκλαντές, Φιλιππίνες, Κίνα κ.ά., είναι σήμερα πιο αισθητή αυτή η συσχέτιση μεταξύ μικροβίων και δαιμόνων. Αντίθετα, σε άλλες, όπως Φινλανδία, Γερμανία, Αυστρία, Ελβετία, Σουηδία κ.ά., είναι πια πολύ εξασθενημένη, προφανώς λόγω της επικράτησης των επιστημονικών εξηγήσεων για τις αρρώστιες. Περιέργως, όμως, δεν συμβαίνει το ίδιο σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία, ενώ η Ελλάδα και η Ισπανία -πιθανώς ως χώρες που ισορροπούν μεταξύ παράδοσης και σύγχρονης ζωής- βρίσκονται κάπου στη μέση.
Οι αρχαϊκές πεποιθήσεις, που αποδίδουν τις αρρώστιες στα κακά πνεύματα, από τη στιγμή που γίνονται τμήματα της λαϊκής κουλτούρας, δύσκολα ξεριζώνονται τελείως, σύμφωνα με τους επιστήμονες. Γι’ αυτό, ακόμη και σήμερα, όπως λένε, «τέτοιες σκέψεις διατηρούνται σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες, με αποτέλεσμα τα προβλήματα υγείας να αποδίδονται στη θέληση του Θεού ή του διαβόλου και να επιβιώνουν τα πνευματικά γιατροσόφια».
Υπήρχε, πάντως, και υπάρχει ακόμη μία χρήσιμη πρακτική πλευρά στην πεποίθηση ότι οι άρρωστοι βρίσκονται υπό δαιμονική επίδραση. Συνήθως απομονώνονται κοινωνικά (όταν δεν σκοτώνονται…), πράγμα που δρα ως προστατευτική καραντίνα για τους υπόλοιπους, εμποδίζοντας την ευρύτερη εξάπλωση των μικροβίων. Έτσι, κατά τους επιστήμονες, η πίστη στα δαιμόνια ως αιτίες των ασθενειών έχει βοηθήσει με τον τρόπο της να αντιμετωπισθούν οι ασθένειες. Από την άλλη, όμως, ενθαρρύνεται η εξάπλωση και επιβίωση αναχρονιστικών συντηρητικών ιδεολογιών μεταξύ των ανθρώπων.
Στην Ελλάδα βασκανία, μάτιασμα ή κακό μάτι θεωρείται η πεποίθηση κατά την οποία είναι δυνατό να επηρεαστεί αρνητικά ένας άνθρωπος εξαιτίας του φθόνου ή μονάχα ενός βλέμματος από έναν άλλο άνθρωπο (πιθανόν και ακούσια). Η διαδικασία αυτή καθώς και οι προτεινόμενοι τρόποι αντιμετώπισής της, διαφέρει από τόπο σε τόπο. Υπάρχουν ακόμα και στη σημερινή εποχή υπέρμαχοι της βασκανίας οι οποίοι βρίσκουν μέσω του μηχανισμού της προσφυγής στην αυθεντία απόδειξη ύπαρξης της στην εκκλησία, η οποία επίσημα την αποδέχεται. Καθώς η εκκλησία δεν αμφισβητείται από την πλειονότητα του κόσμου, τουλάχιστον στην Ελλάδα, και τα ιερά της βιβλία γίνονται επίσημα αποδεκτά ως αναλλοίωτα κείμενα από το Σύνταγμα της Ελλάδας, η πίστη στη βασκανία είναι μια πραγματικότητα στην ελληνική κοινωνία.
Η πίστη στο “μάτι” είναι πιο διαδεδομένη στη Μέση Ανατολή, στη δυτική αλλά και στην ανατολική Αφρική, κεντρική/νότια Ασία, αλλά και στην Ευρώπη, ιδίως στις μεσογειακές χώρες. Αναφορές στην βασκανία μπορούν να βρεθούν στο Κοράνι, όπως και σε Εβραϊκά ιερά κείμενα (Ταλμούδ, Τανάκ). Στην περιοχή του Αιγαίου, καθώς και σε άλλες περιοχές όπου δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με μάτια ανοικτού χρώματος, θεωρείται ότι τα ανοιχτόχρωμα μάτια μπορούν να “ματιάσουν” ευκολότερα. Αυτή η πεποίθηση ίσως έχει τις ρίζες της στο γεγονός ότι, άνθρωποι από κοινωνίες όπου δεν ήταν διαδεδομένη η πίστη στη βασκανία (όπως π.χ. από τη Βόρεια Ευρώπη), πιθανόν να μην τηρούσαν κάποια τοπικά έθιμα όπως το να μην κοιτά κανείς έντονα στα μάτια αγνώστους. Έτσι λοιπόν στην Ελλάδα και στην Τουρκία, τα φυλαχτά που έχουν την ικανότητα να προστατεύουν από το μάτι, έχουν τη μορφή μπλε ματιών.
Η αρχή της βασκανίας ανάγεται στην Ανατολή και τη Χαλδαία, από την οποία πιθανότατα διαδόθηκε στην Ελλάδα, την Ιταλία και τις λοιπές χώρες της Ευρώπης. Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι πίστευαν στη βασκανία. Εκτός από ορισμένους σκεπτικιστές, η πίστη στο κακό μάτι ήταν ευρύτατα διαδεδομένη και ριζωμένη όχι μόνο στο λαό αλλά και στα πιο ανεπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας. Ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Απολλωνίδης, ο Φίλαρχος, ο Ηλιόδωρος, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Πλίνιος, ο Βιργίλιος, ο Κικέρων παραδεχόταν τη βασκανία. Από αυτούς, τέσσερις ασχολήθηκαν με τη βασκανία και προσπάθησαν να εξηγήσουν και να δώσουν λογική εξήγηση στο φαινόμενο: Δημόκριτος, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης και ο Ηλιόδωρος.
Το κακό μάτι μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του κακού ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι “Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos” (αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη.
Οι πατέρες της εκκλησίας δεν αρνούνται τη βασκανία, την αποδίδουν όμως σε επέμβαση του πονηρού πνεύματος και τη θεωρούν έργο του διαβόλου. Εκκλησιαστικοί συγγραφείς ταυτίζουν τη βασκανία με το φθόνο, θεωρούν δε τη βασκανία κακή για τους άλλους αλλά και για το εαυτό αυτού που την προκαλεί. Από τα αρχαιότατα χρόνια οι άνθρωποι ζητούσαν διάφορα μέσα για την εξουδετέρωση της ενέργειας της βασκανίας. Στους Έλληνες αναφέρονται: βασκάνια, προβασκάνια, αποτρόπαια, φυλακτήρια, εγκόλπια, περιάμματα, περίαπτα, τελέσματα, στους Λατίνους amuletum, στους Γάλλους amulette, talisman, fétiche, στους Ιταλούς ligature, alligatura. Γενικά τα φυλακτήρια ήταν είτε χειρονομίες, σύμβολα, χρήση λίθων, μετάλλων, φυτών και ζώων. Από τις χειρονομίες για την αποτροπή του βασκάνου αναφέρουμε το φτύσιμο, γνωστό και στους αρχαίους Έλληνες αλλά και μέχρι σήμερα.
Στην αρχαία Ρώμη κρέμαγαν το “fascinum”, ένα φυλακτό φαλλικού σχήματος, στο λαιμό κυρίως των παιδιών για προστασία από το κακό μάτι, αλλά και για να τους φέρει γονιμότητα. Η χρήση φυλακτηρίων ήταν και είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλους τους λαούς και όλα τα κοινωνικά στρώματα. Οι θρησκείες της Άπω Ανατολής, ο Βουδισμός, ο Βραχμανισμός, ο Χαμανισμός και ο Ταοϊσμός καλλιέργησαν την πίστη στα φυλακτήρια. Ο Χριστιανισμός παρά τις προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε να καταργήσει τη χρήση των φυλακτηρίων. Η ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδος με τον κανόνα 61 είχε ορίσει καθαίρεση για τους κληρικούς και εξαετή αφορισμό για τους λαϊκούς οι οποίοι έδιναν στις γυναίκες δεμάτια από μεταξένια («σηρικά») νήματα, υφασμένα με τρίχες αρκούδας ή και πουγγιά ως εγκόλπια κατά της βασκανίας.
Τελικά η Εκκλησία αναγκάστηκε να τα παραδεχτεί και να τα καθιερώσει, καταδικάζοντας μόνο τα φυλακτήρια που είχαν σχέση με ασεβείς ή αιρετικές παραδόσεις, όπως τα Αβραξάς των Γνωστικών ή και εκείνα στα οποία συγχέονταν χριστιανικές και ιουδαϊκές ιδέες ως σύμβολα ασαφή και μυστηριώδη. Σήμερα ιδιαίτερα διαδεδομένα είναι τα ματόχαντρα (μπλε χάντρα που μοιάζει με μάτι), αλλά και φυλακτά από ιερά προσκυνήματα. Χρήση φυλακτηρίου έχει και ο αγιασμός. Στην Τουρκία χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα τα ματόχαντρα, αλλά και επιγραφές όπως “Allah, maşallah” και “Allah korusun!”, οι οποίες επικαλούνται την προστασία του Αλλάχ. Το «Μάτι» μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας.
Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του Κακού Ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι «Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos» (αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη.Το γοργόνειο (το κεφάλι της Μέδουσας) τοποθετούσαν θεοί και δαίμονες στις ασπίδες τους ή τους θώρακές τους ως αποτρόπαιο. Δηλαδή για να τρέπουν σε φυγή ή να «παγώνουν» τον εχθρό στο πεδίο της μάχης.
Από την πλευρά τους οι Αγγλοσάξωνες το ονομάζουν “evil eye”, οι Ινδοί “drishti”, οι Λατίνοι “mal de ojo” και οι Ιταλοί το αποκαλούν “il malocchio”. Στην αρχαία Ρώμη, έκαναν μία χειρονομία προκειμένου να κρατήσουν μακριά το “κακό μάτι” και την αρνητική ενέργεια. Η χειρονομία αυτή είναι η ίδια με αυτή που συνηθίζουν να κάνουν σε συναυλίες οι λάτρεις της μέταλ μουσικής. Μάλιστα, αυτή η χειρονομία που σχηματίζεται με το μάζεμα των δαχτύλων έχει μετατραπεί και σε μενταγιόν προστασίας που κανείς μπορεί να αγοράσει σε αρκετά καταστήματα στην Ιταλία.
Το “Χέρι Χάμσα”, “Χέρι της Φατιμά”, “Χέρι της Μύριαμ” ή “Καφ” είναι και αυτό ένα φυλαχτό προστασίας κατά της βασκανίας και της αρνητικής ενέργειας το οποίο έχει διάφορες ονομασίες ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή και τον εκάστοτε πολιτισμό. Το συγκεκριμένο φυλακτό, σε σχήμα παλάμης που στη μέση φέρει ένα μάτι, χρησιμοποιείται περισσότερο στην Μέση Ανατολή και την Αφρική και πιστεύεται ότι φέρνει καλοτυχία.
Πηγή πληροφοριών από ΑΠΕ-ΜΠΕ, Βικιπαίδεια
