Από πού «κρατάει η σκούφια» των Θεσσαλών; Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στις προϊστορικές ταφές του Σπηλαίου της Θεόπετρας στα Τρίκαλα

Το άρθρο περιγράφει τις πληθυσμιακές ομάδες που κατοίκησαν τη Θεσσαλία από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή έως σήμερα. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στις προϊστορικές ταφές του Σπηλαίου της Θεόπετρας στα Τρίκαλα και τον αρχαιολογικό χώρο στο Σέσκλο Μαγνησίας, όπου αναπτύχθηκε ένας από τους αρχαιότερους και σπουδαιότερους Νεολιθικούς οικισμούς της Ευρώπης.

Παράλληλα στο άρθρο δίνονται στοιχεία για τη γενετική κληρονομιά των Θεσσαλών/Ελλήνων ξεκινώντας από την καταγραφή της γενετικής σύστασης τους και τη σύγκρισή τους με άλλους λαούς.

Τα γενετικά στοιχεία υποδεικνύουν ότι η πληθυσμιακή ιστορία των Ελλήνων /Θεσσαλών έχει χαρακτηριστικά σημαντικής γενετικής συνέχειας. Τα πολυπληθή δηλ. γενετικά στοιχεία δείχνουν κατηγορηματικά ότι οι πληθυσμοί που διαβιούν στον ελλαδικό χώρο, τουλάχιστον από την Εποχή του Χαλκού, έχουν φυσική συνέχεια και οι σημερινοί Έλληνες προέρχονται από αυτούς.

Γράφει ο Κώστας Τριανταφυλλίδης
Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής και Γενετικής του Ανθρώπου
Τμήμα Βιολογίας, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ο ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens) πρωτοεμφανίστηκε στην Αφρική πριν  320.000  χρόνια. Αργότερα, μικρές πληθυσμιακές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών Homo sapiens άφησαν την Αφρική  και εξαπλώθηκαν στη σημερινή Υεμένη και στη συνέχεια στην Ευρώπη. Έφτασαν στην Ελλάδα πριν τουλάχιστον 210.000 χρόνια.   Αυτό υποστηρίζεται²  από κρανίο που βρέθηκε στο σπήλαιο Απήδημα-1 στην Μάνη, το οποίο αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο δείγμα  σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρώπη.

Κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή διαπιστώνεται ανθρώπινη δραστηριότητα σχεδόν σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα του ελλαδικού χώρου.  Αξίζει να αναφερθεί ότι το προϊστορικό σπήλαιο της Θεόπετρας, κοντά στην Καλαμπάκα, έχει δώσει πολύ παλιά ίχνη ανθρώπινης ζωής στην Ελλάδα (είδος H. neanderthalensis ή H. sapiens). Στο σπήλαιο εντοπίστηκαν αποτυπώματα πελμάτων παιδιών, η ηλικία των οποίων αγγίζει τα 49.000 χρόνια. Στην είσοδο του σπηλαίου  υπήρχε πέτρινο τείχος που περιόριζε⁴ το άνοιγμα της σπηλιάς κατά τα 2/3. Η ηλικία του πέτρινου τείχους είναι 23.000 χρόνια, μια ηλικία που συμπίπτει απόλυτα με την ψυχρότερη περίοδο του τελευταίου μέγιστου των παγετώνων. Αυτό υποδηλώνει ότι οι παλαιολιθικοί κάτοικοι, που ήταν κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες,  είχαν κατασκευάσει αυτό το τείχος στην είσοδό του προκειμένου να προστατευτούν από το δριμύ ψύχος της εποχής. Το σπήλαιο συνέχισε να κατοικείται, όπως δείχνουν τα πολύ σημαντικά ευρήματα στη Θεόπετρα σκελετών ανθρώπων που έζησαν πριν από 16.500 χρόνια, και κατά την Ύστερη Παλαιολιθική εποχή

Επίσης, στο σπήλαιο ανακαλύφθηκε⁴  η ταφή  γυναίκας ηλικίας 18-25 ετών που έζησε  πριν περίπου 9.000 χρόνια.  Η γυναίκα είχε ήπιες αλλοιώσεις από επεισόδια φλεγμονής, πιθανά αναιμίας, καθώς και κάποιο ενδοκρινολογικό ή και μεταβολικό νόσημα. Λόγω της άριστης κατάστασης του ευρήματος αποφασίστηκε να προχωρήσει και ήδη ολοκληρώθηκε η ανάπλαση του  αρχαίου προσώπου (ονομάστηκε Αυγή), από τον έμπειρο Καθηγητή  Ορθοδοντικής Μανώλη Παπαγρηγοράκη.

 2) Πληθυσμιακές μετακινήσεις  αγροτών κατά τη Νεολιθική εποχή

Νεολιθικές πληθυσμιακές ομάδες αγροτών από τις ακτές της Μικράς Ασίας χρησιμοποιώντας κωπήλατα πλοία πέρασαν στη Λέσβο ή τα Δωδεκάνησα και “πηδώντας” από νησί σε νησί του Αιγαίου ταξίδεψαν προς τις Κυκλάδες και τελικά έφθασαν στην Πελοπόννησο και στην Κεντρική Ελλάδα, τις οποίες επέλεξαν ως χώρο εγκατάστασής τους. Ως εκ τούτου,  η Θεσσαλία  είναι από τις πρώτες περιοχές της Ευρώπης όπου Μεσολιθικοί κάτοικοί  υιοθέτησαν τη γεωργία, την εκτροφή παραγωγικών ζώων και την τέχνη κατασκευής όμορφων κεραμικών. Αρχαιολογικά ευρήματα αυτής  της εποχής επιβεβαιώθηκαν σε πολλές οικιστικές θέσεις της Θεσσαλίας, όπως: Σουφλί Μαγούλα, Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου, Άργισσα, Τσαγγλί,  Σέσκλο και Διμήνι.

Ο οργανωμένος οικισμός του Σέσκλου αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους (6.800 π.Χ.) και σπουδαιότερους Νεολιθικούς οικισμούς της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης, κυρίως επειδή εδώ το Νεολιθικό τρίπτυχο (μόνιμη κατοικία, γεωργία και κτηνοτροφία) διαπιστώνεται καθαρά. Ο πολιτισμός του Σέσκλου έδωσε το όνομα του σε μια ολόκληρη φάση της Νεολιθικής εποχής στη Θεσσαλία. Γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του στην 5^η  χιλιετία π.Χ. Στον οικισμό βρέθηκαν λεπίδες από οψιδιανό που προερχόταν από τη Μήλο, εργαλεία από οστά ζώων και πέτρες, πήλινα εδώλια και κυρίως πήλινα αγγεία μονόχρωμα ή διακοσμημένα με γραπτά σχέδια.

 3) Πιθανές διαδρομές μετακίνησης Νεολιθικών πληθυσμιακών ομάδων από τη Θεσσαλία στην υπόλοιπη Ευρώπη

 Η επιμειξία των Μεσολιθικών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών του ελλαδικού χώρου με τους νεοεισερχομένους Νεολιθικούς γεωργούς από τη Μικρά Ασία και η υιοθέτηση της Νεολιθικής τεχνολογίας από τους πρώτους συνοδεύτηκε, πέρα από τη δημιουργία μόνιμων οικισμών, και με μεγάλη αύξηση του πληθυσμού. Μάλιστα, ο Θεσσαλικός Νεολιθικός πολιτισμός και ιδιαίτερα ο πολιτισμός του Σέσκλου αποτελεί τον αρχικό πολιτισμό από τον οποίο προέκυψαν δύο βραχίονες της Νεολιθικής εξάπλωσης πληθυσμιακών ομάδων ανθρώπου από την Ελλάδα στην υπόλοιπη Ευρώπη, όπως η Χερσαία διαδρομή από τη Βαλκανική προς την Κεντρική Ευρώπη και η Μεσογειακή διαδρομή προς την Ιταλία, Γαλλία και Ισπανία.

Ειδικότερα, τα κύματα μετανάστευσης Νεολιθικών πληθυσμιακών ομάδων μέσω της Βαλκανικής διαδρομής πρέπει να είχαν ως αφετηρία μια περιοχή με μεγάλο πληθυσμιακό μέγεθος. Η Θεσσαλική πεδιάδα πιστεύεται πως ήταν η μοναδική περιοχή στη ΝΑ Ευρώπη, η οποία παρείχε μια αρκετά εξασφαλισμένη και πλούσια παραγωγή δημητριακών, αλλά και πλήθος άλλων προϊόντων για την ουσιαστική αύξηση του πληθυσμού που οδήγησε στην επόμενη μεταναστευτική κίνηση προς τη Βόρεια Βαλκανική. Εκτιμήθηκε πως οι αγρότες του Θεσσαλικού κάμπου χρειάστηκαν τουλάχιστον 1.000 χρόνια για να φτάσουν στο σημείο “πληθυσμιακού κορεσμού” ώστε να αρχίζουν να μεταναστεύουν προς τα Βόρεια Βαλκάνια. Τότε, Νεολιθικές πληθυσμιακές ομάδες  από τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας κινήθηκαν⁵  προς την Κεντρική Βαλκανική χερσόνησο καθώς και από εκεί, μέσω του διαδρόμου που σχηματίζουν οι κοιλάδες των ποταμών Αξιού-Δούναβη-Ρήνου  προς την Κεντρική Ευρώπη.

Από την άλλη, η  εξάπλωση φορέων της απλοομάδας G από τη Θεσσαλία στη Σικελία και στη ΝΔ Γαλλία   έχει συσχετιστεί με τη διάδοση του πολιτισμού της εμπίεστης κεραμικής  με κέλυφος θαλάσσιων οστράκων  από το 5.000 π.Χ. έως το 1.500 π.Χ. Επιπρόσθετα, η απλοομάδα αυτή ταυτοποιήθηκε σε αρχαϊκά ανθρώπινα λείψανα από την Κεντρική Ευρώπη (Γερμανία και Ουγγαρία) με πολιτισμό γραμμικής ταινιωτής αγγειοπλαστικής και στη Βόρεια Ιταλία στο λείψανο του Ötzi ή άνθρωπο των πάγων που βρέθηκε στις Άλπεις. Τα νέα στοιχεία της αρχαιογενετικής ισχυροποιούν την άποψη ότι Νεολιθικές πληθυσμιακές ομάδες, που ήταν φορείς αυτής της γενεαλογικής γραμμής, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της γεωργίας από την Θεσσαλία στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Στη Θεσσαλία εντοπίζονται δεκάδες θέσεις της Μυκηναϊκής περιόδου. Σε αυτήν την περίοδο χρονολογείται η ίδρυση της Ιωλκού, που συνδέεται άμεσα με τον ξακουστό μύθο της Αργοναυτικής εκστρατείας. Αρχαιολογικά ευρήματα τεκμηριώνουν ότι η έδρα των βασιλιάδων της Ιωλκού δεν ήταν στα Παλαιά, αλλά μάλλον στο Διμήνι, που τότε ήταν παραθαλάσσιο.

4) Από  τα πρωτοχριστιανικά έως τα μεταβυζαντινά χρόνια

Η Θεσσαλία αποτέλεσε μέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας περίπου το 27 π.Χ.  Μετά την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έγινε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και δέχτηκε επιθέσεις από Σλαβικές πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι Βελεγεζίται τον 7^ο  αιώνα. Οι Βελεγεζίτες, μάλλον αποτέλεσαν  ένα ξεχωριστό κύμα διείσδυσης προς Νότον. Μια ιδιαιτερότητα, η γλώσσα των Σλάβων που εγκαταστάθηκαν³ στη Θεσσαλία διαφέρει από εκείνη των  Σλαβικών ομάδων, οι οποίες, εγκαταστάθηκαν βορειότερα.  Ο ευνούχος και Πρωθυπουργός  Σταυράκιος υπέταξε σε εκστρατεία ολόκληρη την Θεσσαλία (782 – 783 μ.Χ.) με πολλούς Σλάβους αιχμαλώτους. Πολλοί Σλάβοι μετακινήθηκαν στην Ανατολία. Οι αυτοκράτορες κάλυψαν το πληθυσμιακό κενό που δημιουργήθηκε μεταφέροντας στην Ηπειρωτική Ελλάδα πολλούς Έλληνες από την Μικρά Ασία και την Σικελία. Τέλος, όσων παρέμειναν, η συλλογική τους συμπεριφορά απέναντι στη Βυζαντινή εξουσία δεν ήταν εχθρική με αποτέλεσμα τον  σταδιακό εξελληνισμό τους τους επόμενους αιώνες.

Η Οθωμανική   κυριαρχία άρχισε το 1444 σε όλη τη Θεσσαλία. Ο Ρήγας Φεραίος, μια σημαντική προσωπικότητα στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 γεννήθηκε στο Βελεστίνο. Πολλές περιοχές της Θεσσαλίας,  όπως το Πήλιο και ο Όλυμπος,  συμμετείχαν στην Ελληνική επανάσταση του 1821. Η Θεσσαλία ενώθηκε με την υπόλοιπη Ελλάδα με την Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (1881). Αξίζει να ειπωθεί ότι: οι Τούρκοι διαφέρουν⁵ στη γενετική τους σύσταση από τους ΄Ελληνες, ανεξάρτητα από το είδος των γενετικών δεικτών που χρησιμοποιήθηκε για τη σύγκρισή τους.

Η γενετική  σύσταση των Θεσσαλών  μελετήθηκε με ποικίλους γενετικούς δείκτες και τα σπουδαιότερα αποτελέσματα παρουσιάζονται αμέσως.

5) Γενετική σύσταση των κατοίκων της Θεσσαλίας

 5.1)   Η πρώτη συστηματική προσπάθεια να αναλυθεί η σύσταση του DNA των Ελλήνων έγινε με  εξέταση⁵ αρκετών αυτοσωματικών DNA μικροδορυφορικών δεικτών σε  9 πληθυσμιακά δείγματα (Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία, Θεσσαλία,  ΄Ηπειρο, Αττική, Αργολίδα, Χίο, Κρήτη και πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.   Με βάση τα γενετικά στοιχεία συγκροτήθηκε φυλογενετικό δένδρο. Από αυτό προκύπτει ότι τα πληθυσμιακά δείγματα από τη Βόρεια Ελλάδα (Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία, Θεσσαλία και ΄Ηπειρο) βρίσκονται κοντά το ένα στο άλλο, όπως και τα δείγματα από τη Νότια Ελλάδα (Αττική και Αργολίδα). Η σχετική γενετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει τον Ελληνικό πληθυσμό στο σύνολο ίσως εξηγείται από τις μικρές γεωγραφικές αποστάσεις των πληθυσμιακών δειγμάτων, αλλά και από τις μεταναστεύσεις των ατόμων σε όλη τη χώρα και στη Μικρά Ασία κατά τους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους. Επιπρόσθετα, η στατιστική επεξεργασία των στοιχείων  δείχνει ότι ο Ελληνικός πληθυσμός είναι παμμεικτικός, δηλαδή οι γάμοι των αναπαραγωγικά ενεργών ατόμων γίνονται τυχαία.

5.2)  Για να διερευνηθεί η σχετική γενετική συνεισφορά των Μεσολιθικών κατοίκων και των Νεολιθικών εποίκων, καθώς και η προέλευση των δεύτερων αναλύθηκαν DNA δείκτες του χρωμοσώματος Υ από άνδρες κοινοτήτων της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας  που γειτνιάζουν με γνωστούς Νεολιθικούς οικισμούς. Τέτοιοι οικισμοί βρίσκονται στη Νέα Νικομήδεια πλησίον της Βέροιας, το Σέσκλο και Διμήνι στην περιοχή του Βόλου, το Βελεστίνο νοτιότερα της Λάρισας, το σπήλαιο Φράγχθι και τη Λέρνη στο νομό Αργολίδας και περιοχές της Κρήτης.

Με βάση την εκτίμηση της χρονολογίας εξάπλωσης απλοομάδων του χρωμοσώματος Υ από την Εγγύς Ανατολή στη Ελλάδα προέκυψε⁵ ότι: Ο αποικισμός της περιοχής του σπηλαίου Φράγχθι χρονολογείται στα 9.200 χρόνια πριν, οι  Νεολιθικοί αποικισμοί στη Θεσσαλία και στην Κρήτη χρονολογούνται στα 9.000 χρόνια πριν, ενώ οι Νεολιθικοί αποικισμοί στη Νέα Νικομήδεια χρονολογούνται στα 8.600 χρόνια πριν.

Είναι πολύ σημαντικό ότι η ανάλυση του  DNA σε πληθυσμιακά δείγματα από την Ευρασία, την Αίγυπτο, το Ομάν και τους Βεδουίνους από τη Νεγκέβ έδειξαν ότι τα πληθυσμιακά δείγματα από την Αφρική εντάσσονταν γενετικά σε απομονωμένη πληθυσμιακή ομάδα, εντελώς διακριτή από τα πληθυσμιακά δείγματα από τη  Θεσσαλία και την Κρήτη.

6)   Από πού “κρατάει η σκούφια” των Θεσσαλών/Ελλήνων

Από  τα  γενετικά στοιχεία⁵ προκύπτει ότι η γενετική κληρονομιά των Ελλήνων δημιουργήθηκε από τέσσερα ανεξάρτητα μεταναστευτικά πληθυσμιακά κύματα που αντιστοιχούν: α)  Στον πρώιμο αποικισμό  από  κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες Homo sapiens  που ξεκίνησαν από την Αφρική και μέσω της Εγγύς Ανατολής έφθασαν στην Ελλάδα τη Μέση Παλαιολιθική εποχή. β) Στις μετακινήσεις  πληθυσμιακών ομάδων  την τελευταία περίοδο των παγετώνων (23.000 έως 17.000 π.Χ.) από τη Βόρεια/Κεντρική Ευρώπη προς το θερμό Βαλκανικό καταφύγιο και τη μετέπειτα μεταπαγετωνική επιστροφή πληθυσμιακών ομάδων από το Βαλκανικό καταφύγιο προς τις “έρημες” από ανθρώπους περιοχές της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. γ) Την άφιξη από την Μικρά Ασία στην Ελλάδα γεωργών πριν από 10.000 χρόνια, και δ) τις μεταναστεύσεις  κυρίως από τον Ελλαδικό/Θεσσαλικό γεωγραφικό χώρο προς την υπόλοιπη  Ευρώπη, αλλά και αντιστρόφως,  μετά την εποχή του Χαλκού.  Οπότε, η γενετική σύσταση⁵ των σημερινών κατοίκων της Ελλάδας φαίνεται ότι σε μεγάλο ποσοστό είχε διαμορφωθεί ήδη σε εκείνη τη μακρινή προϊστορική εποχή της Εποχής του Χαλκού και συνεπώς οι απόγονοι αυτών των πληθυσμιακών ομάδων που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο πριν από το 2.000 π.Χ. θα είναι οι πληθυσμοί που θα χαρακτηριστούν ΄Ελληνες  στο τέλος της Εποχής του Χαλκού.

Ιδιαίτερη μνεία θα γίνει στον Μυκηναϊκό πολιτισμό, μια και εντοπίστηκαν πολλές Μυκηναϊκές θέσεις στη Θεσσαλία.

Αρχαιογενετικές μελέτες τεκμηριώνουν ότι: α) Οι σύγχρονοι Έλληνες είναι γενετικά παρόμοιοι, σε μεγάλο βαθμό με τους αρχαίους Μυκηναίους. β)  Οι σημερινοί Έλληνες μοιράζονται¹ το 90% της καταγωγής τους με τους πληθυσμούς που ζούσαν στο Βόρειο Αιγαίο κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού (2.000 π.Χ.).

Συνεπώς: Τα γενετικά ευρήματα αντανακλούν τα ιστορικά γεγονότα του ελλαδικού χώρου» και ότι «η εικόνα της γενετικής συνέχειας των Ελλήνων είναι ξεκάθαρη, όπως ξεκάθαρο επίσης είναι το γεγονός ότι διά μέσου των αιώνων οι Έλληνες εξελίχθηκαν δεχόμενοι γενετικές επιδράσεις από άλλους πληθυσμούς, αλλά ποτέ δεν έσβησε η γενετική κληρονομιά των πληθυσμών του Αιγαίου, πριν και μετά την εποχή των  πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού».

Πηγή: magnesianews.gr