Το «ερώτημα του Ρασκόλνικοβ» και η συνείδηση του Πούτιν

«Γιατί; Επειδή δεν το ‘κανα με τους τύπους, σύμφωνα με τους όμορφους τύπους της αισθητικής; Μα την πίστη μου, δεν καταλαβαίνω τίποτα. Γιατί, τάχα, είναι ωραιότερο να ρίχνεις βόμβες στον άμαχο πληθυσμό, σε μια πολιορκία σύμφωνα με τους τύπους;»

(«Έγκλημα και Τιμωρία», Φιοντόρ  Ντοστογιέφσκι)

Και, όμως, πέρασαν 156 χρόνια από τότε που ο Ρασκόλνικοβ σε μια στιγμή ύψιστης συνειδητοποίησης, αλλά και οργής – διαμαρτυρίας προσπαθούσε να απαλλαγεί από τα βασανιστικά αισθήματα ενοχής για τον θάνατο μιας γριάς τοκογλύφας. Σύγκρινε το δικό του έγκλημα με τους βομβαρδισμούς αμάχων στον πόλεμο κι ένιωθε δικαιωμένος γι’ αυτό, αλλά αποτύπωνε και το αιώνιο παράπονό του. Οι βόμβες κατά αμάχων γιατί να είναι σύμφωνες με την «αισθητική» και να μην τιμωρούνται, ενώ το κοινό έγκλημα που παραβιάζει τους κανόνες της αισθητικής τιμωρείται αυστηρά;

Βλέποντας τις βομβαρδισμένες πόλεις της Ουκρανίας εύκολα οδηγείσαι στο ίδιο ερώτημα – παράπονο. Αισθάνεται κάποιος υπεύθυνος γι’ αυτές; Νιώθει ότι παραβιάζονται οι κανόνες της «αισθητικής» ή στο όνομα ενός υπέρτερου «σκοπού» – εθνικού συμφέροντος – αιτιολογούνται και δικαιολογούνται πράξεις εγκληματικές; Σκλήρυναν τόσο πολύ οι σύγχρονοι ηγέτες και οι ευαισθησίες τύπου  Ρασκόλνικοβ  δεν θεωρούνται επιτρεπτές γιατί υπονομεύουν το ηθικό των στρατιωτών αλλά και την πραγμάτωση των υψηλών στόχων;

Εξάλλου σε έναν κόσμο με τις βόμβες κατά αμάχων, με τα εκατομμύρια των προσφύγων, με τα κατεστραμμένα κτίρια, τα νεκρά κουφάρια των στρατιωτών και τα δακρυσμένα ή απορημένα μάτια των παιδιών, ποιος μπορεί να έχει τις ανάλογες απορίες με αυτές του Ρασκόλνικοβ; Ο στρατιώτης (ως φυσικός αυτουργός), ο στρατηγός που διατάζει ή ο πολιτικός ηγέτης που αποφασίζει τον πόλεμο;

Αλήθεια ποιος στρατιώτης, στρατηγός ή ο ίδιος ο Πούτιν θεώρησε απαραίτητο να διαβάσει το εμβληματικό έργο του συμπατριώτη τους «Έγκλημα και Τιμωρία»; Αλήθεια πόσο θα βοηθούσε η ανάγνωσή του τόσο για την τόνωση του ηθικού των στρατιωτών ή ακόμη και για την αποτροπή ή αιτιολόγηση – δικαιολόγησή του; Ας μην ξεχνάμε πως τα κορυφαία λογοτεχνικά κείμενα σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν ως σημείο αναφοράς τον πόλεμο, όπως: «Πόλεμος και Ειρήνη»…

Το ηθικό δίλημμα

«Έγκλημα! Ποιο έγκλημα;… Το ότι σκότωσα μια γριά τοκογλύφα;… Μα έχυσες αίμα!… Που το χύνουν όλοι… που χύνεται και χυνόταν πάντα σε τούτο τον κόσμο σαν καταρράχτης, που το χύνουν σαν σαμπάνια και τους στεφανώνουν ύστερα γι’ αυτό στο Καπιτώλιο και τους ονομάζουν ευεργέτες της ανθρωπότητας»

Αυτό είναι το κυρίαρχο παράπονο – διαμαρτυρία του βασικού ήρωα του έργου, του Ρασκόλνικοβ. Ένα ερώτημα που δεν πήρε πειστική απάντηση ούτε από τους νομικούς, ούτε από τους ηθικολογούντες, ούτε από τους φιλοσόφους, ούτε από τους πολιτικούς. Είναι ένα ερώτημα που άλλοτε κεντρίζει τις ενοχές και τη συνείδησή μας κι άλλοτε χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει την παράνοια και τις κίβδηλες κατακτήσεις της ηθικής και του πολιτισμού μας.

Τα ηθικά διλήμματα του Ρασκόλνικοβ φαίνεται πως δεν αγγίζουν κάποιους ηγέτες που νιώθουν πως αποφασίζουν τον πόλεμο για την επίτευξη κάποιου ανώτερου σκοπού. Έτσι δεν απαλλάσσονται μόνον από τα εφιαλτικά αυτοενοχικά συναισθήματα αλλά δοξάζονται και «στεφανώνονται» από τους συμπολίτες τους. Έτσι καθαγιάζεται ο νόμος «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και οι εγκληματίες πολέμου λατρεύονται ως Μεσσίες. Για τους ηγέτες τα «εγκλήματα πολέμου» συνιστούν ύψιστη έκφραση υπαρξιακής αγωνίας απέναντι στην σωτηρία του έθνους και της εθνικής υπερηφάνειας του λαού τους. Ανάλογες θέσεις διατύπωσε και ο Βολταίρος σχετικά με το ατομικό και μαζικό (πόλεμος) έγκλημα.

«Απαγορεύεται να σκοτώνεις. Γι’ αυτό όλοι οι δολοφόνοι τιμωρούνται. Εκτός αν σκοτώνουν σε μεγάλους αριθμούς και υπό τον ήχο των σαλπίγγων»

Έτσι το «έγκλημα πολέμου» γίνεται εθνική ιδεολογία και εγκλωβίζει τόσο τους πολίτες σε ένα πλαίσιο φιλοπόλεμο, όσο και το διεθνές δίκαιο – κι αυτό είναι το ανησυχητικό – που τείνει να αποδέχεται ως φυσικό και νόμιμο δικαίωμα τη χρήση κρατικής βίας.  Μόνο επιλεκτικά καταδιώκονται κάποιοι ως «εγκληματίες πολέμου». Καταδικάστηκε κανείς για την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα;

Η «ηθική του πολέμου»

«Ο Γκαίμπελς είχε πει ότι αν χάσουμε αυτόν τον πόλεμο (Β΄ Παγκόσμιο), θα μάς χαρακτηρίσουν σαν τους πιο παρανοϊκούς εγκληματίες της ανθρωπότητας. Αν τον κερδίσουμε, όμως, θα μάς δοξάζουν χίλια χρόνια…»

Φαίνεται πως ο Γκαίμπελς είχε διαβάσει προσεκτικά τους προ-βληματισμούς του Ρασκόλνικοβ και δικαιώθηκε. Η ιστορία, δυστυχώς, έχει τους δικούς της νόμους, όπως και ο πόλεμος. Η «ηθική του πολέμου» διαφοροποιείται από την ηθική του ανθρώπου, όπως την όρισαν οι στοχαστές και οι θρησκείες. Πολλές φορές οι επιτυχίες κάποιων ηγετών στο πεδίο της μάχης λειτουργούν ως καθαρτικό των ενοχών τους. Νιώθουν ήσυχοι και φιλιωμένοι με την συνείδησή τους.

Ο προβληματισμός – απολογία του Ρασκόλνικοβ προβάλλει τη θέση πως η ηθική ποιότητα των μέσων που χρησιμοποιούνται (πόλεμος…) για έναν σκοπό κρίνεται από την αντικειμενική επιτυχία τους ή μη. Έτσι δικαιολογούνται τα εγκλήματα πολέμου και οι αυτουργοί τους μπαίνουν στο πάνθεο των ηρώων.

«Πολλοί ευεργέτες της ανθρωπότητας που δεν κληρονόμησαν την εξουσία, μα την άρπαξαν, θα ‘πρεπε να εκτελεστούν στα πρώτα τους βήματα. Εκείνοι, όμως, προχώρησαν ως το τέλος και γι’ αυτό είναι αθώοι κι έχουν δίκιο, εγώ, όμως, δεν τα κατάφερα»

Ίσως αυτή η ομολογία – αυτοεξομολόγηση του Ρασκόλνικοβ  μάς βοηθά να προβλέψουμε ή να εικάσουμε πως η Ρωσία και ο Πούτιν θα φθάσουν μέχρι τέλους. Γιατί μόνον έτσι θα δικαιωθούν και θα αθωωθούν για τους άδικους νεκρούς, τα εκατομμύρια προσφύγων και τις υλικές καταστροφές.

Έχουν συνείδηση οι «δυνατοί»;

Για τον ήρωα του Ντοστογιέφσκι η τιμωρία για το έγκλημά του δεν ήταν τόσο η φυλάκισή του, αλλά η συνείδησή του. Γι’ αυτό και μην αντέχοντας τις ενοχές του ομολόγησε και παραδόθηκε. Οι άλλοι, οι «ξεχωριστοί» που αποφασίζουν και διεξάγουν τον σύγχρονο πόλεμο πώς νιώθουν; Θα παρασυρθούν από την οίηση της δύναμής τους και τυφλωμένοι θα ενεργούν ως σωτήρες της παγκόσμιας τάξης;

Οι προβληματισμοί και οι απορίες ενός λογοτεχνικού ήρωα, του Ρασκόλνικοβ μπορούν να μάς διδάξουν κάτι; Όσοι αισθάνονται ως «ξεχωριστοί» και δυνατοί μπορούν να διαβλέψουν την ολισθηρή πλαγιά των αποφάσεών τους; Αν μένουν πιστοί στο δόγμα πως;

«Η δύναμη είναι απαραίτητη, δίχως δύναμη δεν κάνεις απολύτως τίποτα. Αλλά η δύναμη αποκτιέται με δύναμη, κι αυτό είναι ακριβώς εκείνο που δεν ξέρει ο κόσμος»

Τότε ζούμε στο λυκαυγές ενός sui generis πρωτογονισμού. Το «δίκαιο της πυγμής» δεν είναι πάντοτε ο καλύτερος τρόπος για να πετύχουμε τους στόχους μας. Γιατί η δύναμη και η άμετρη χρήση της χωρίς τον έλεγχο της συνείδησης είναι επικίνδυνη. Έτσι βασανιστικά θα αιωρείται ακόμη το ερώτημα του Ρασκόλνικοβ:

«Και οι μεγαλοφυείς αυτοί που έχουν το δικαίωμα να σκοτώνουν, δεν πρέπει, δηλαδή, να υποφέρουν, ακόμα κι όταν χύνουν αίμα;»

Μήπως κ. Πούτιν πρέπει να ξαναδιαβάσετε το

«Έ γ κ λ η μ α   και    Τ ι μ ω ρ ί α »;

ΙΔΕΟπολις

https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ