Ερωτήματα για την τύχη του μεσαιωνικού πλινθοκεραμοποιείου Καλαμπάκας1

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Δορυφορική φωτογραφία του χώρου ανασκαφών

Πριν από ένδεκα περίπου χρόνια, κατά τη διάρκεια εκσκαφικών εργασιών για τη χάραξη του Αυτοκινητόδρομου Κεντρικής Ελλάδας Ε65, στη θέση 39.709049, 21.604858 (ένα χιλιόμετρο δυτικά της Καλαμπάκας και νοτιοδυτικά του Καστρακίου), στην περιοχή που είναι γνωστή και ως «Κεραμαριά»,² κοντά στο κέντρο «Τσίκαρης», εντοπίστηκαν τμήματα πλίνθων και κεραμιδιών και ακολούθησε ανασκαφική έρευνα.³

Κεραμικοί κλίβανοι⁴

Σε βάθος 2,32 μ. από το φυσικό έδαφος αποκαλύφθηκε ένα βιοτεχνικό συγκρότημα «αποτελούμενο από πέντε κεραμικούς κλιβάνους, που προορίζονταν για την όπτηση κεραμικών δομικών υλικών (κεράμων και πλίνθων) και μία μικρή κεραμική εστία.»⁵

Κεραμική εστία⁶

Στη βορειοανατολική πλευρά του χώρου ανασκαφών βρέθηκε «αύλακα απορροής ύδατος, αφού για την επεξεργασία των πρώτων υλών μέχρι την όπτηση χρειαζόταν δίκτυο αγωγών που εξασφάλιζαν την παροχή νερού, στοιχείο απαραίτητου για την επεξεργασία του πηλού.»⁷ Οι παρειές της υδραύλακας, της οποίας —στο ανασκαφέν τμήμα— το μήκος της ανέρχεται στα 11μ., ενώ το πλάτος στα 1.20μ.— αποτελούνται από «ακατέργαστους λίθους αλλά και κατεργασμένους ορθογώνιους πωρόλιθους.»⁸ Στη μέση περίπου του ανασκαφέντος τμήματος της νεραύλακας ανακαλύφθηκε μυλόπετρα με διάμετρο 1,10 μ.

Η υδραύλακα και η μυλόπετρα⁹

Εκτός από τα παραπάνω ήρθαν στο φως «μεταλλικά εγχειρίδια, πέταλα, καρφιά και κοσμήματα, όστρακα εφυαλωμένης κεραμικής καθώς και αβαφή όστρακα χρηστικής κεραμικής. Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα είναι ένα χάλκινο νόμισμα διαμέτρου 1,6 εκ. και πάχους ενός χιλιοστού. (…) Στον εμπροσθότυπο διακρίνεται ανδρική κεφαλή με διάδημα (πιθανώς αυτοκρατορικής μορφής), ενώ στον οπισθότυπο εικονίζονται δυο δυσδιάκριτες μορφές.»¹⁰

  

Αν κρίνουμε από την απουσία αναφοράς του πλινθοκεραμείου στο πρακτικό απογραφής («διάγνωσις») των ορίων, δικαίων και κτημάτων της Επισκοπής Σταγών του 1163, χρονολογία που φαίνεται ότι ήταν σε λειτουργία το κεραμείο, αλλά και στο Χρυσόβουλο του Ανδρονίκου Γʹ Παλαιολόγου του 1336 καθώς και στο υπέρ της επισκοπής Σταγών σιγίλιο («σιγιλλιώδης παρακέλευσις») του οικουμενικού πατριάρχη Αντωνίου Δʹ του 1393, φαίνεται πως το βιοτεχνικό συγκρότημα δεν ανήκε στην τοπική επισκοπή, όπως συχνά συνέβαινε στις περιοχές της Αυτοκρατορίας την περίοδο εκείνη,¹¹ αλλά ήταν ιδιοκτησία κάποιου πολίτη.

Όσον αφορά τη θέση του μεταβυζαντινού εργαστηρίου, που βρίσκεται ένα περίπου χιλιόμετρο έξω από το άστυ των Σταγών, αυτό ήταν κάτι το εσκεμμένο, καθώς «όλα τα εργαστήρια, των οποίων η λειτουργία υπήρξε επικίνδυνη για την πρόκληση πυρκαγιάς ή επιβλαβής για τη δημόσια υγεία, χωροθετούνταν εκτός οικισμών.»¹² Επίσης, απαραίτητη προϋπόθεση για τη χωροθέτηση αποτελούσε η δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε κατάλληλο αργιλόχωμα, νερό¹³ και καύσιμη ύλη. «Η πηλοληψία στα μικρά παραδοσιακά εργαστήρια γίνεται από τα χωράφια ή τα ποτάμια, από επιφανειακό στρώμα βάθους 0,50–1 μ. Κάτι ανάλογο μπορούμε να φανταστούμε ότι θα γινόταν και στα βυζαντινά χρόνια για τις μικρές ιδιωτικές μονάδες.»¹⁴

 

Το βιοτεχνικό αυτό συγκρότημα που ανακαλύφθηκε είναι πολύ σημαντικό. «Η μεγάλη του σημασία έγκειται στο γεγονός ότι το συγκρότημα των κλιβάνων αποτελεί σημείο αναφοράς για τον άξονα του “αυτοκινητοδρόμου Κεντρικής Ελλάδος Ε65”, στη δυτική Θεσσαλία, καθώς είναι το πρώτο αντιπροσωπευτικό πλινθοκεραμοποιείο, μεταβυζαντινών χρόνων, που αποκαλύφθηκε στον ευρύτερο θεσσαλικό χώρο.»¹⁵

Θα θέλαμε τελειώνοντας να θέσουμε μερικά ερωτήματα:

1. Έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφική έρευνα ή είναι ανάγκη να επεκταθεί και σε γειτονικές θέσεις;¹⁶
2. Έχει αλλάξει ή πρόκειται να αλλάξει η χάραξη στο σημείο εκείνο του Ε65, ώστε να διατηρηθούν οι σημαντικές αρχαιότητες in situ, κατά χώραν, στη θέση στην οποία βρέθηκαν;
3. Αν όχι, ποιες ενέργειες έγιναν από τον Δήμο Μετεώρων, από τους τοπικούς (θεσμικούς ή άλλους) φορείς αλλά και από τον απλό κόσμο;
4. Αν έχουν γίνει οι σχετικές επαφές και έχει υπάρξει αρνητική εξέλιξη στη διατήρηση των αρχαιοτήτων in situ, ποιες ενέργειες έγιναν για τη μεταφορά τους σε άλλο ασφαλές σημείο; Θυμίζουμε πως σε ανάλογη περίπτωση, σε εργοτάξιο του σταθμού Βενιζέλου για το μετρό Θεσσαλονίκης, όπου βρέθηκαν σε βάθος 5,4 μέτρων η ρωμαϊκή λεωφόρος Decumanus Maximus, μαζί με καταστήματα και σπίτια τα οποία βρίσκονταν κατά μήκος της αρχαίας Εγνατίας οδού, υπήρξαν αντιδράσεις του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ)¹⁷ αλλά και των θεσμικών κ.ά. φορέων της πόλης.

   

   Αρχαιολογικά ευρήματα στο Σταθμό Βενιζέλου Θεσσαλονίκης

5. Ποιες ενέργειες έγιναν, προκειμένου να καταγραφούν επισήμως τα δεκάδες αρχαιολογικού ενδιαφέροντος κατάλοιπα που υπάρχουν στην Καλαμπάκα (δίπλα από το ναΰδριο Ιωάννου του Προδρόμου, στους ναΐσκους του Αγίου Αθανασίου και Αγίου Γεωργίου στον Σοποτό, στην περιοχή της εκκλησίας Κοιμήσεως της Θεοτόκου αλλά και σε αρκετά άλλα σημεία) ή έχουν μεταφερθεί σε μουσεία και αποθήκες στον Βόλο, τη Λάρισα, την Αθήνα και αλλού, και να συγκεντρωθούν προς έκθεση σ’ ένα Διαχρονικό Μουσείο Καλαμπάκας, που θα ήταν ευχής έργο να δημιουργηθεί;
6. Πότε επιτέλους θα γίνουν συστηματικές ανασκαφές στην Καλαμπάκα και στην ευρύτερη περιοχή; Ποιες ενέργειες πρέπει να κάνουμε ως τοπική κοινωνία, ώστε να επιταχύνουμε τις εξελίξεις στον τομέα αυτό;

Η τουριστική ανάπτυξη που προσδοκούμε και επιδιώκουμε πρέπει να εδράζεται (εκτός από το σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον και την αισθητική που πρέπει να διακρίνει τις ανθρωπογενείς μας παρεμβάσεις) και στη διατήρηση, ανάδειξη και προβολή της πολιτισμικής παρακαταθήκης της πόλης μας καθώς και στη γνώση που έχουμε —ή επιδιώκουμε να έχουμε— οι ντόπιοι κάτοικοι για την ιστορία του τόπου μας.

Επίμετρο

Στην ίδια περιοχή, που βρέθηκε το μεσαιωνικό βιοτεχνικό συγκρότημα και η μυλόπετρα, διερχόταν για αιώνες (και διέρχεται ακόμη) ένα κανάλι, μια υδραύλακα, που μετά από 25 περίπου χιλιόμετρα —από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα για παρόμοια κατασκευή!— υπέργειας ή υπόγειας διαδρομής κατέληγε στην πόλη των Τρικάλων.¹⁸ Ας δούμε πώς το περιγράφει ο Νεκτάριος Κατσόγιαννος, που το ακολούθησε βήμα προς βήμα στο σύνολό του:

« (…) Η διαδρομή του μεγάλου αυτού καναλιού, που το μήκος του έφθανε τα 25 χιλ. Από το κανάλι αυτό ένα τμήμα του ήταν επιφανειακό, με πάρα πολλούς νερόμυλους στη διαδρομή του, και ένα τμήμα του υπόγειο. Από το επιφανειακό, το μεγαλύτερό του μέρος έχει καταστραφεί και μόνο ένα μικρό τμήμα του σώζεται ακόμα στα νότια της Καλαμπάκας. Θα ξεκινήσουμε την περιγραφή του καναλιού από την παλιά δέση που ήταν 600 μ. περίπου πάνω από το σημερινό εξοχικό κέντρο του Τσίκαρη στον Εθνικό δρόμο Καλαμπάκας–Ιωαννίνων. Η παλιά δέση απ’ όπου ξεκινούσε το νερό ήταν στην τοποθεσία Μπαμπακιές του Καστρακίου, δίπλα ακριβώς στην εθνική οδό. Σήμερα η παλιά δέση μεταφέρθηκε περίπου 1000 μ. πιο πάνω στην τοποθεσία Κομμάτι. Και τότε και τώρα, το νερό αυτό είναι του Πηνειού.

Ακολουθώντας τη διαδρομή του καναλιού, στο προαύλιο του Τσίκαρη, που αναφέραμε παραπάνω, υπήρχε μεγάλο χάνι διαστάσεων 35 Χ 17 μ., που εξυπηρετούσε τους περαστικούς, οι οποίοι πήγαιναν στα ορεινά χωριά της γύρω περιοχής, ακόμα της Ηπείρου και της Μακεδονίας. Το χάνι το εκμεταλλευόταν κάποιος Παπαγιάννης και όλοι το ήξεραν ως Χάνι του Παπαϊάν.

Από το χάνι αυτό, όλη η γύρω περιοχή ονομάσθηκε Παλιόχανο. Το χάνι ήταν σημαντικό στέκι για την εποχή εκείνη, διότι ήταν το τελευταίο του κάμπου προς τη Μακεδονία και Ήπειρο.

(…) Στο σημείο αυτό το κανάλι, σήμερα, περνάει κάτω από το δρόμο και από το προαύλιο, συνεχίζει τη διαδρομή του από το επάνω μέρος, ανάμεσα από οπωρώνες και μετά από διαδρομή 750 μ., στην τοποθεσία Παζαρλίκια, συναντάμε τον πρώτο νερόμυλο¹⁹ που ονομαζόταν Κοινοτικός.

Ήταν ένας μικρός πέτρινος μύλος με δύο μυλόπετρες, κτισμένος στις αρχές του αιώνα και τον εκμεταλλευόταν η οικογένεια Μπάρδα από το Καστράκι. Σήμερα παραμένουν όρθιοι μόνο οι τέσσερις τοίχοι του, με τους δύο μικρούς καταρράκτες. (…) Λίγα μέτρα από το μύλο, στο κάτω μέρος του δρόμου, το κανάλι αυτό διασταυρώνεται και μ’ ένα άλλο, που διασχίζει τους σημερινούς οπωρώνες. Υπήρχαν κι εδώ δύο νερόμυλοι των οποίων τα ίχνη έχουν χαθεί τελείως. Μετά τον Κοινοτικό μύλο, το κανάλι συνεχίζει τη διαδρομή του δίπλα στην εθνική οδό από το κάτω μέρος, διέρχεται πλησίον του κτιρίου του Ε.Σ.Υ. και περνώντας την τοποθεσία Σπόρια, συναντάει λίγο πιο κάτω τον 2^ο νερόμυλο, τον μύλο του Μπέλλα (sic), ο οποίος βρίσκεται κάτω από τον λόφο του Προφήτη Ηλία.

Μετά τον παραπάνω μύλο, το κανάλι συνεχίζει να κατηφορίζει παράλληλα με τον Πηνειό, για να συναντήσει στα 1200 μ. πιο κάτω τον 3^ο νερόμυλο, τον μύλο του Φώσκουλου. Αυτός κτίστηκε το 1905 από κάποιον ονόματι Φώσκολο. Είχε δύο μυλόπετρες και για λίγα χρόνια δούλεψε και με τουρμπίνες. Ήταν ένα πέτρινο κτίσμα κτισμένο από ποταμίσιες πέτρες και η λειτουργία του σταμάτησε το 1951. Σήμερα είναι ερείπιο.

4. Νερόμυλος της Εκκλησίας. Αυτός βρισκόταν 200 μ. πιο κάτω και ήταν ιδιοκτησία του ναού Κοίμηση της Θεοτόκου της Καλαμπάκας. Το 1955 αγοράστηκε από τον Δημήτριο Τσαντίκο, ο οποίος τον λειτούργησε μέχρι το 1975 με μία μυλόπετρα. Το 1984 κατεδαφίσθηκε από τον Παναγιώτη Τσαντίκο και κάθε ίχνος του σήμερα έχει χαθεί. Τον μύλο αυτό, προτού αγοραστεί, τον λειτουργούσε κάποιος Νικ. Κουτσομπέλης.

5. Νερόμυλος του Αβακούμ. Ήταν ιδιοκτησία του μοναστηριού της Αγίας Τριάδας των Μετεώρων και η ονομασία του προήλθε από το όνομα κάποιου καλόγερου. Είχε τρεις μυλόπετρες εκ των οποίων την μία τη χρησιμοποιούσαν για ν’ αλέθουν σουσάμι. Αυτός βρισκόταν 450 μ. πιο κάτω από τον μύλο της Εκκλησιάς και κάθε ίχνος του σήμερα έχει χαθεί.

6. Νερόμυλος Αϊστεφανίτικος. Ήταν ιδιοκτησία του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων. Είχε τρεις μυλόπετρες εκ των οποίων την μία τη χρησιμοποιούσαν για ν’ αλέθουν σουσάμι. Απέχει 550 μ. από του Αβακούμ και βρισκόταν κοντά στο σημερινό σπίτι του Τσάτσου. Απ’ αυτόν σήμερα απέμεινε μόνο ένας σωρός από πέτρες και ανάμεσά τους έχουν φυτρώσει συκιές. (…)

Το κανάλι, αφού περάσει τον Αϊστεφανίτικο, συνεχίζει την πορεία του πάντα προς το Νότο, πλησιάζοντας σιγά–σιγά τον σημερινό εθνικό δρόμο Καλαμπάκα–Τρίκαλα.»²⁰

Βιβλιογραφία

1. Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη 2012: Μαρία Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη (επιμέλεια), 2000–2010. Από το ανασκαφικό έργο των εφορειών αρχαιοτήτων, Αθήνα 2012, ISBN 978–960–386–029–7, σελ. 404.
2. Αποστόλου κ.ά. 2012: Χρίστος Αποστόλου, Αγγελική Σιδέρη, Νικόλαος Τριγώνης, «Αυτοκινητόδρομος Κεντρικής Ελλάδος Ε65. Τα πρώτα αποτελέσματα των ανασκαφικών ερευνών στη θέση “Τσίκαρη” Καστρακίου Καλαμπάκας», Τρικαλινά, 32 (2012) 229–244.
3. Βλιώρας 2022: Σπυρίδων Βλιώρας, «Ένα πασχαλιάτικο καλαμπακιώτικο τραγούδι για μια μαυρομάτα Ειρήνη. Το λαγούμι / υπόγεια σήραγγα των κάστρων Τρίκκης και Σταγών(;)», Τα Μετέωρα, 1445 (01.04.2022) 22 & 1446 (08.04.2022) 21 & 1447 (15.04.2022) 21 & 1448 (22.04.2022) 22.
4. Γερολύμου 2017: Κωνσταντίνα Γερολύμου, «Πλινθευτές, κεραμοποιοί και καμίνια στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους», Βυζαντινά Σύμμεικτα, 27 (2017) 259–313.
5. Δ.Κ. 2021: Δ.Κ., «Διαμαρτυρία αρχαιολόγων για την απόσπαση των αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου του Μετρό», www.archaiologia.gr, 23.07.2021.
6. Ζώης 2017: Αποστόλης Ζώης, «Με οδηγό… τις αρχαιότητες. Συνεχίζεται η έκθεση αρχαιολογικών ευρημάτων», www.archaiologia.gr, 08.03.2017.
7. Θεοχαρίδου 1986: Καλλιόπη Θεοχαρίδου, «Συμβολή στη μελέτη της παραγωγής οικοδομικών κεραμικών προϊόντων στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΔΧΑΕ), 13 (1985–1986) 97–112.
8. Κατσόγιαννος 1992: Νεκτάριος Κατσόγιαννος, Τα Τρίκαλα και οι συνοικισμοί τους, εκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Δήμου Τρικκαίων, Λάρισα 1992.
9. Μαντζανά 2012: Κρυσταλλία Μαντζανά, «Από τα λυχνάρια… στους μαστραπάδες», www.archaiologia.gr, 15.10.2012.
10. Τσαγκρασούλης 2022: Αθανάσιος Τσαγκρασούλης, «Το Καστράκι που χάθηκε. Οι νερόμυλοι», Τα Μετέωρα, 1450 (Καλαμπάκα, 06.05.2022) 22.

Υποσημειώσεις

¹ Για την πλήρη εκδοχή της εργασίας με τις εικόνες, τις παραπομπές και τη βιβλιογραφία,βλ. https://www.academia.edu/80852055 & www.vlioras.gr.

² Ζώης 2017.

³ Αποστόλου κ.ά. 2012, 229.

⁴ Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη 2012, 175.

⁵ Αποστόλου κ.ά. 2012, 229, «Η παραπάνω θέση έχει δεσμευτεί για περαιτέρω ανασκαφική έρευνα, τόσο κατά μήκος του άξονα του έργου όσο και της απαλλοτρίωσης.» Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη 2012, 176.

⁶ Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη 2012, 175.

⁷ Αποστόλου κ.ά. 2012, 236.

⁸ Αποστόλου κ.ά. 2012, 236.

⁹ Αποστόλου κ.ά. 2012, 239.

¹⁰ Αποστόλου κ.ά. 2012, 240, Ζώης 2017.

¹¹ «Όπως προκύπτει από τις διαθέσιμες πηγές, σε συνδυασμό με τα σφραγίσματα των κεραμικών δομικών προϊόντων, τα εργαστήρια συνδέονταν ενίοτε με την εκκλησία, είτε βρισκόμενα σε ιδιόκτητες αυτής εκτάσεις (εὐαγεῑς οἶκοι), είτε λειτουργώντας για λογαριασμό της.» Γερολύμου 2017, 271.

¹² «Αναφορικά με τη χωροθέτηση των εργαστηρίων είναι γενικά γνωστό πως όλα τα εργαστήρια, των οποίων η λειτουργία υπήρξε επικίνδυνη για την πρόκληση πυρκαγιάς ή επιβλαβής για τη δημόσια υγεία, χωροθετούνταν εκτός οικισμών. Παρόλο που στην πράξη η ισχύς των σχετικών διατάξεων εξασθενίζει σημαντικά μετά τον 7ο αι., τα εργαστήρια κατασκευής οικοδομικών προϊόντων φαίνεται ότι εξακολούθησαν να βρίσκονται σε εκτός του άστεως περιοχές, όπως προκύπτει και από τις έμμεσες μαρτυρίες των πηγών.» Γερολύμου 2017, 269–270.

¹³ «Οι κεραμικοί κλίβανοι κατασκευάζονταν σε τοποθεσίες κοντά σε νερό και σε έδαφος κατάλληλο για την επεξεργασία της πρώτης ύλης (του πηλού).» Μαντζανά 2012.

¹⁴ Θεοχαρίδου 1986, 100.

¹⁵ Ζώης 2017, Αποστόλου κ.ά. 2012, 242.

¹⁶ «Η παραπάνω θέση έχει δεσμευτεί για περαιτέρω ανασκαφική έρευνα, τόσο κατά μήκος του άξονα του έργου όσο και της απαλλοτρίωσης.» Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη 2012.

¹⁷ Δ.Κ. 2021.

¹⁸ Διαφορετικό είναι το λαγούμι / υπόγεια σήραγγα που πραγματευτήκαμε σε προηγούμενη μελέτη μας: Βλιώρας 2022.

¹⁹ Τσαγκρασούλης 2022, 22.

²⁰ Κατσόγιαννος 1992, 163–171.