Ο Θουκυδίδης μάς διδάσκει τα «μυστικά» του πολέμου

ΙΔΕΟπολις

https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

Ο Θουκυδίδης μάς διδάσκει τα «μυστικά» του πολέμου

«Όσοι δε βουλήσονται των τε γενομένων το σαφές σκοπείν και των μελλόντων ποτέ αύθις κατά το ανθρώπινον τοιούτων και παραπλησίων έσεσθαι, ωφέλιμα κρίνειν αυτά αρκούντως έξει. Κτήμα τε ες αιεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα ακούειν ξύγκειται».(Θουκυδίδης, Α, 22, 4)

Ο Ουκρανικός πόλεμος – κι από ό,τι φαίνεται κάθε πόλεμος – υποχρεωτικά  επαναφέρει στην επικαιρότητα τις προφητικές και διαχρονικές επισημάνσεις του Θουκυδίδη. Κι αυτό γιατί το έργο του αποτελεί παντοτινό κληροδότημα (ες αιεί) σε όσους θέλουν να γνωρίσουν και να ερμηνεύσουν με ακρίβεια και εγκυρότητα (σαφές σκοπείν) τα γεγονότα του παρόντος αλλά και του μέλλοντος (γενομένων/μελλόντων). Για τον Έλληνα ιστορικό ο κινητήριος μοχλός όλων των γεγονότων είναι η ανθρώπινη φύση (κατά το ανθρώπινον).

Η ανθρώπινη φύση και ο Πόλεμος

Διεθνολόγοι, ιστορικοί και αναλυτές εστιάζουν την προσοχή τους στα συμφέροντα που υποκρύπτονται (γεωπολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά…) στον Ουκρανικό πόλεμο. Άλλοι ερμηνεύουν την εισβολή των Ρώσων ως μία πράξη άμυνας έναντι της επέκτασης του Ν.Α.Τ.Ο., ενώ η απέναντι όχθη των αναλυτών στον Ουκρανικό πόλεμο ανιχνεύει ένα ακόμη «παιχνίδι» των Η.Π.Α. για την οικονομική και στρατιωτική τους ηγεμονία. Κανείς, όμως, δεν αναλύει επαρκώς και πειστικά ότι πίσω από τα συμφέροντα βρίσκεται ένα μονιμότερο και διαχρονικό αίτιο, η ανθρώπινη φύση.

«γιγνόμενα μεν και αιεί εσόμενα, έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων η…».(Θουκυδίδης, Γ, 82, 2)

Ο Θουκυδίδης εδώ και αιώνες διακήρυξε ότι πίσω από την επίπλαστη προβολή κάποιων συμφερόντων στην κήρυξη και διεξαγωγή ενός πολέμου βρίσκεται πάντοτε η ανθρώπινη φύση, το επιθετικό και βίαιο Εγώ μας που ζητά το επόμενο θύμα του για να «γαληνέψει». Αυτό το πανανθρώπινο και διαχρονικό ένστικτο– πάθος δεν τιθασεύεται εύκολα και αδιαφορεί για τους νόμους και το δίκαιο. Η ανθρώπινη φύση, λοιπόν, είναι αυτή που κανοναρχεί τη βίαιη συμπεριφορά ηγετών και ανθρώπων, όσο κι αν εμείς υποκριτικά επικαλούμαστε την ελευθερία βούλησης και τον απεγκλωβισμό μας από τα ένστικτα.

«και των νόμων κρατήσασα η ανθρωπεία φύσις, ειωθυία και παρά τους νόμους αδικείν».(Θουκυδίδης, Γ, 84, 2)

Αντινομία λόγων και πράξεων

Οι επισημάνσεις του Θουκυδίδη δεν εξαντλούνται στην προβολή της «ανθρώπινης φύσης» ως του απόλυτου γενεσιουργού αιτίου του πολέμου αλλά και των ψευδών επιχειρημάτων που χρησιμοποιούν οι ηγέτες – λαοί για να αιτιολογήσουν ή και να δικαιολογήσουν τον πόλεμο. Καταγράφει, δηλαδή, με κριτικό πνεύμα την αντινομία ανάμεσα στις διακηρύξεις και στους κρυφούς – απώτατους στόχους. Ανιχνεύει τις αφανείς προθέσεις των κρατών πίσω από την παραμόρφωση των λέξεων που συσκοτίζουν την αλήθεια για να δικαιολογήσουν τα εγκλήματα στο πεδίο των μαχών.

«αλλά προφάσει βραχεία και ευπρεπεί της Σικελίας απάσης έργον εφίεσθαι» / «εφιέμενοι μεν τη αληθεστάτη προφάσει της πάσης άρξαι, βοηθείν δε… ευπρεπώς βουλόμενοι ξυμμάχους»

Τα παραπάνω αποσπάσματα από την ιστορία του Θουκυδίδη αναδεικνύουν με ενάργεια τα ψεύδη του πολέμου και την αναντιστοιχία λόγων και στόχων. Ηγέτες, κράτη και λαοί αναζητούν τις πιο πειστικές δικαιολογίες (προφάσει ευπρεπεί/ αληθεστάτη προφάσει…/ ευπρεπώς βουλόμενοι) για να «σκιάσουν» την αλήθεια των πράξεών τους (πόλεμο), που δεν είναι άλλη από την βαθύτερη επιθυμία για επέκταση αι κατάκτηση (της Σικελίας εφίεσθαι/ της πάσης άρξαι).

Η «παγίδα» του Θουκυδίδη

Οι ιστορικές παρακαταθήκες του Θουκυδίδη εμπλούτισαν την ιστορική έρευνα και επιστήμη και με άλλες επισημάνσεις που σχετίζονται με τον πόλεμο μεταξύ των ηγέτιδων δυνάμεων. Πιο συγκεκριμένα ο Θουκυδίδης θεώρησε πως ο Πελ/κός πόλεμος (431-404 π.Χ.) ήταν προϊόν του φόβου της Σπάρτης έναντι της ανερχόμενης δύναμης της Αθήνας. Ήταν ένας αγώνας φόβου ανάμεσα σε μία υπερδύναμη και σε μία άλλη ανερχόμενη δύναμη (Σπάρτη vs Αθήνα). Μία προσομοίωση στη σύγχρονη πραγματικότητα θα μάς αποκάλυπτε πολλές ομοιότητες (Η.Π.Α. vs Ρωσία, Η.Π.Α. vs Κίνα).

«Ήταν η ολοένα αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας που προκάλεσε φόβο στη Σπάρτη… και κατά συνέπεια τη σύρραξη ανάμεσα στις δύο πόλεις αναπότρεπτα».(Θουκυδίδης)

Οι παραπάνω επισημάνσεις του Θουκυδίδη αποτυπώθηκαν με τη σχετική θεωρία του αμερικανού Graham Allison ως «Παγίδα του Θουκυδίδη». Η θουκυδίδεια παγίδα ερμηνεύει πειστικά πολλούς πολέμους, αφού ο φόβος της μιας δύναμης έναντι της άλλης φαίνεται πως συνιστά διαχρονικό φαινόμενο. Ένας φόβος που παραλύει τον ορθολογισμό των ηγετών και πυροδοτεί συμπεριφορές επίθεσης και εκδίκησης. Ο φόβος ιστορικά αποδείχτηκε κακός σύμβουλος και διαβρωτικό στοιχείο για την ειρήνη. Οι προτροπές του σπαρτιάτη Σθενελαΐδα φαίνεται πως και σήμερα ακόμη συναντούν ευήκοα ώτα:

«και μήτε τους Αθηναίους εάτε μείζους γίγνεσθαι…»

Τα «άδηλα» των πολέμων…

Εξίσου, όμως, προφητικός και διδακτικός αποδεικνύεται ο Θουκυδίδης και σε κάποιες άλλες πτυχές των πολέμων που οι ηγέτες αγνοούν παρασυρόμενοι από την οίηση της «υπεροπλίας» τους. Ειδικότερα ο αρχαίος ιστορικός μάς υπενθυμίζει πως ένα τυχαίο γεγονός μπορεί να ανατρέψει όλες τις βεβαιότητες ενός καλά σχεδιασμένου πολέμου. Ιδιαίτερα δε, αυτό μπορεί να συμβεί αν πριν την κήρυξη ενός πολέμου δεν υπολογίστηκαν σωστά κάποιες λεπτομέρειες κάτω από το βάρος του πάθους για επίθεση και «τιμωρία» – κατάκτηση του αντιπάλου.

«Άδηλα γαρ τα των πολέμων, και εξ ολίγου τα πολλά και δι οργής αι επιχειρήσεις γίγνονται».(Θουκυδίδης)

Εξίσου σημαντική είναι και η υπόμνηση των δυσκολιών που υπάρχουν στην διατήρηση των κεκτημένων από τον νικητή. Κι αυτό οφείλεται τόσο στις αντικειμενικές δυσκολίες όσο και στην ψυχολογία τόσο των ηττημένων (που έχουν το δίκαιο με το μέρος τους) όσο και των νικητών (που πολλές φορές δεν κατανοούν την σκοπιμότητα και το δίκαιο της επίθεσης). Σχετικά ο Θουκυδίδης γράφει: «Μολονότι άπαξ τους υποτάξουμε αυτούς θα μπορούσαμε να τους συγκρατήσουμε;».

Διαχρονικές αλήθειες

Εκπρόσωπος της Real Politik ο Θουκυδίδης κατέγραψε και παρέδωσε στην εποχή μας «αιώνιες αλήθειες» που ερμηνεύουν την συμπεριφορά των κρατών και ιδιαίτερα των «ηγεμονικών». Ο διάλογος Αθηναίων και Μηλίων συνιστά μνημείο της κυνικότητας της «δύναμης» και των σκληρών νόμων που διέπουν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών.

«Το δίκαιο στις ανθρώπινες σχέσεις λαμβάνεται υπόψη όταν οι αντίδικοι είναι ίσοι, αλλιώς οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η δύναμή τους και οι αδύναμοι υποχωρούν»

Εξίσου καίρια θεωρείται και μια άλλη αλήθεια που απορρέει από την παραπάνω ομολογία και σχετίζεται με την βαθύτερη δομή και «φιλοσοφία» των ηγεμονικών κρατών. Μόνο όταν κατανοήσουμε σωστά όλα αυτά θα μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε όσα συμβαίνουν στις μέρες μας. Όχι για να τα δικαιολογήσουμε, αλλά για να τα αιτιολογήσουμε.

«Δεν μπορούμε να βάλουμε όρια στην επέκτασή μας… Γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να κυριαρχηθούμε αν δεν κυριαρχήσουμε»

Μία ωμή και κυνική αποτύπωση της Real Politik. Η πολιτική των κρατών και των ηγετών καθορίζεται απόλυτα από το γονιδιακό υπόστρωμα – την ανθρώπινη φύση που πολλές φορές αδυνατούμε να την αποδεχτούμε ως μία σταθερά της ζωής μας. Ο Θουκυδίδης θεωρεί πως αυτή είναι ακατανίκητη και συνιστά ανοησία να προσπαθούμε να την αποτρέψουμε με τη δύναμη του νόμου ή με άλλο φόβητρο.

«απλώς τε αδύνατον και πολλής ευηθείας, όστις οίεται της ανθρωπείας φύσεως ορμωμένης προθύμως τι πράξαι αποτροπήν τινά έχειν ή νόμων ισχύι ή άλλων τω δεινώ»

Η παραπάνω θέση δεν αποτυπώνει τη γνωστή θεωρία περί κυκλικής πορείας του κόσμου, αλλά αναδεικνύει περίτρανα την μονιμότητα και διαχρονικότητα των άλογων στοιχείων της ανθρώπινης φύσης που δεν τιθασεύονται εύκολα ούτε είναι επιδεικτικά καμίας διδαχής.

Βαθύς ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής και της κρατικής δύναμης ο Θουκυδίδης και έχοντας υπόψη τις θηριωδίες που διαπράχθηκαν στον πόλεμο διακήρυξε πως ο πόλεμος είναι «βίαιος διδάσκαλος». Κατήγγειλε με σφοδρότητα αυτούς που για να δικαιολογήσουν την βαρβαρότητα του πολέμου άλλαζαν την σημασία των λέξεων: «Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους, άλλαξαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων».

Ο πόλεμος είναι μία φρίκη και καμία αιτιολόγηση δεν μπορεί να τον δικαιολογήσει. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να έχουν επιλεκτική μνήμη. Η καταδίκη του πολέμου πρέπει να είναι απόλυτη και ο πολίτης να μην εξαρτάται μόνον από την πραγματικότητα που κάθε φορά βιώνει στο παρόν.

«Οι γαρ άνθρωποι προς α έπασχον την μνήμην εποιούνται»

(Θουκυδίδης, Β, 54, 3)