Μικρό αφιέρωμα στον πανηγυρίζοντα Ιερόν Ναόν της Ζωοδόχου Πηγής Σαραγίων

Από τις παραδόσεις του λαού μας Η ΕΝ ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ
ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ και ΤΑ ΨΑΡΙΑ ΤΗΖ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ (ΜΠΑΛΟΥΚΛΗ)

Μικρό αφιέρωμα στον πανηγυρίζοντα Ιερόν Ναόν της Ζωοδόχου Πηγής (Σαραγίων) Τρικάλων.
Επιμέλεια : Πολυχρόνη Νταλάση
Συνταξιούχου Διδασκάλου, Καθηγητού Μουσικής, Μουσικοδιδασκάλου Βυζαντινής Μουσικής, Μέλους Ενώσεων και Συνδέσμων Ελληνικών Χορωδιών, Λογοτεχνών, Γραμμάτων και Τεχνών Θεσσαλίας, Λαογράφου( Εταίρος της Ελλήνικής Λαογραφικής Εταρείας)
Πρωτοψάλτου του Ι. Ναού Ζωοδόχου Πηγής Σαραγίων Τρικάλων, Oφφικιαλίου Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Ιεράς Μητροπόλεως Τρίκκης & Σταγών.

Α΄. ΜΕΡΟΣ

Κάθε χρόνο, την Πέμπτη το εσπέρας και την Παρασκευή το πρωί της Διακαινησίμου εβδομαδος, κατά το παλαιό έθιμο, εορτάζει και πανηγυρίζει ο Ι. Ναος της Ζωοδόχου Πηγής Σαραγίων Τρικάλων.
Εορτή της Ζωηφόρου Πηγής είναι το ορθότερο κατά τινας.
Είναι μία από τις νεώτερες εορτές της Χριστιανοσύνης.
Κόσμος πολύς , λαοθάλασσα, από την πόλη και άλλες περιοχές , συρρέει και παρακολουθεί , τόσο τον Πανηγυρικό Εσπερινό , όσο και τον Όρθρο και την Θεία Λειτουργία, για να προσκυνήση την θαυματουργή είκόνα της Παναγίας, να προσευχηθή, να αντλήση δύναμη για να συνεχίση με αισιοδοξία τον αγώνα της ζωής.
Και ακόμη ο κόσμος παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις έκδηλώσεις από τον Σύλλογο Σαραγιωτών και από άλλους Συλλόγους που συμμετέχουν, κυρίως με χορευτικά συγκροτήματα. Μάλιστα τη μέρα αυτή προσφέρονται και πίτες που παρασκευάζουν οι νοικοκυρές της συνοικίας..
Η εορτη και πανήγυρις είναι σταθμός αναψυχής και ανεφοδιασμού.Οι Γιορτές και οι πανηγύρεις γίνοντα για σωματική και πνευματική ωφέλεια των χριστιανών. Γνωστό είναι το: «Βίος άνεόρταστος , μακρά οδός απανδόκευτος» ( Δηλαδή, ζωή χωρίς γιορτές , είναι ένας μακρύς δρόμος που δεν έχει πανδοχείο(=χάνι, ξενοδοχείο για φαγητό, ύπνο, και τροφή για τά ζώα).

Αλλά τι είναι η Ζωοδόχος Πηγή; ΄
Η ονομασία οφείλεται στον ομώνυμο Ναό που είναι στην Κωνσταντινούπολη. Αντλώντας πληροφορίες από τις έγκυρες Εγκυκλοπαίδειες και λοιπές πηγές , παρουσιάζουμε εδώ μερικά εκλαϊκευμένα στοιχεία χάριν των αναγνωστών και των πανηγυριστών.
Ζωοδόχος Πηγή, περήφημο στην ορθοδοξία αγίασμα που κείται στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στο χώρο που ήσαν τα παλάτια των πηγών.
Η ανακάλυψη αυτού του αγιάσματος οφείλεται στον Λέοντα τον Μέγαν(457-474), που όταν ήταν ακόμη ιδιώτης, πριν δηλ.γίνη βασιλεύς, βρήκε στο μέρος εκείνο τυφλόν και τον θεράπευσε , βάζοντας, κατά θεία επιταγή, στα μάτια του πηλό από την πηγή αυτή
Αργότερα όταν ανέβηκε στο θρόνο έκαμε εκεί πέριξ (γύρω)εκκλησία μεγαλοπρεπή προς τιμήν της Θεοτόκου και τον χώρο τον αποκάλεσε Πηγή.
Το 559 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός μεταποίησε τον Ναο της Ζωοδόχου Πηγής και τον έκανε περικαλλέστερο με το υλικό που περισσεψε από την αγία Σοφία , διότι είχε γιατρευθέι από λιθίαση.
Αργότερα που ο Ναός ειχε πέσει από σεισμό τον ανήγειρε η Ειρήνη η Αθηναία [Σημ. Στην συνοικία Αγία Μονή της πόλεώς μας , έχει δοθεί το όνομα αυτής :Οδός Ειρήνης Αθηναίας.Και να το μάθουμε το ορθόν αγαπητοί συνοικιώτες, όσοι δεν το ξέρουμε ,ένθεν και ένθεν κατά μήκος της οδού οι κατοικούντες, ότι δεν είναι οδός Ειρήνης(η ειρήνη ως ίδέα) μόνον, αλλά οδός Ειρήνης Αθηναίας.Έτσι είναι και στα οδωνυμικά του Δήμου Τρικκαίων].
Ο Ναός ξανάπεσε αργότερα , πάλι από σεισμό, και τον ανοικοδόμησε ο Βασίλειος Α΄ο Μακεδών(867-886)· «ανενεώσατό τε και υπερλάμποντα μάλλον υπέρ το πρότερον έδειξε».
Κατά τους χρόνους του Βασιλείου και του υιού του Λέοντος του Σοφού έγιναν πολλές θαυματουργικές ιάσεις (θεραπεία αποστημάτων, δυσουρίας, αιμορροίας γυναικών κ.λπ). Ως και στείρωση λέγονταν ότι διέλυσε το αγίασμα αυτό. Αναφέρεται μάλιστα ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄. ο Πορφυρογέννητος , υπήρξε θείον δώρημα της Πηγής αυτής, που επενήργησε επι της βασιλίδος Ζωής.

Ανήγειρε και νεκρόν η Πηγή. Αυτός ήταν Θεσσαλός και πήγαινε προς την Ζωοδόχον Πηγήν . Στο δρόμο πεθαίνει. Πεθαίνοντας και πνέων τά λοίσθια λέει στους ναύτες, όταν φθάσουν εκεί να τον θάψουν, αφού του ρίξουν τρείς κουβάδες νερό. Γίνεται αυτό και ο νεκρός ανασταίνεται.
Τα θαύματα «Υπέρ σταγόνας υετού(=ραγδαίας βροχής), και άστρων και φύλλων πλήθος, γάγγραινα, φαγαίδενα(διαβρωτικά έλκη)διατρήσεις, θανάσιμα φύματα(αποστήματα, σπυριά),άνθρακες(σπυριά), λέπρα,ογκώσεις γυναικών και πάθη ψυχής,, και έλκη και δύσπνοια κ.λπ.»
Μετά από μερικά χρόνια τον πυρπόλησε ο Βούλγαρος Συμεών(924) και ανηγέρθη εκ νέου υπό του Ρωμανού του Λεκαπηνού.
Κατά τον 6ο αιώνα ήτο Μονή ανδρών και προσέρχονταν ο αυτοκράτορας εν πομπή κάθε Πέμπτη της Αναλήψεως.
Το 1424 έστησε στον περίβολο της εκκλησίας αυτής τις σκηνές του ο Μουράτ ο Β΄.και ο ίδιος εγκαθίσταται μέσα στον ναό της Μονής.
Κατά την άλωση της Πόλεως η εκκλησία κατεστράφη εκ θεμελίων και η πηγή καλύφθηκε. Τη μεγαλύτερη καταστροφή και εξαφανισμό υπέστη κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας , οπότε το υλικό από την κατεδάφιση χρησιμοποιήθηκε προς ανέγερση του τεμένους του «Σουλτάν Βαγιαζήτ»
Προ της καταστροφής ο Ναός εκοσμείτο με τοιχογραφίες που παρίσταναν θεύματα και πέντε εικόνες με γράμματα που εξυμνούσαν την πηγή. Αργότερα επετράπη στους χριστιανούς να ανιδρύσουν στη θέση αυτή μικρό προσκύνημα, στο οποίο κατέρχονταν κανένας από τα σκαλοπάτια..
Το 1732 , επί Μαχμούτ του Α΄.,οι Αρμένιοι της Κωνσταντινουπόλεως κινήθηκαν και επιχείρησαν να αρπάσουν το αγίασμα αλλά με την ενέργεια και επέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου διασώθηκε· αναγνωρίστηκαν επισήμως τα διακαιώματα του Πατριαρχείου και οι Έλληνες διατήρησαν το δικαίωμα της κατοχής του , γεγονός που αναγνώριζαν και τα σουλτανικά φιρμάνια.
Το 1825 καταστράφηκε πάλι από τους γενιτσάρους. Παρ όλα αυτά οι χριστιανοί της Κωνσταντινουπόλεως, δεν έπαυσαν να προσέχωνται και να τελούν πανηγύρεις και προ παντός εις ορισμένες ημέρες του έτους ( Καθαρά Δευτέρα, του Ευαγγελισμού, και ιδιαίτερα την Παρασκευή της Διακαινησίμου ) κοντα στο παλαιό αγίασμα, στο οποίο ο περιηγητής Geriach (1576),αναφέρει το πρώτον τους θρυλικούς ιχθύς( εκ των οποίων και η τουρκική ονομασία Μπαλουκλή)
Το 1827 ανευρέθη η εικόνα της Θεοτόκου .Επί των ημερών του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄.ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνστάντιος ο Α΄(1830-34) επέτυχε και έλαβε άδεια ανοικοδομήσεως του νυν υπάρχοντος Ναού. Το έργο άρχισε την 26ην Ιουλίου 1833 με ανασκαφή, κατά την οποία ανευρέθησαν τα θεμέλια του αρχαίου Ναού.
Την 14η Σεπτεμβρίου 1833 , κατόπιν νεώτερης Σουλτανικής αδείας κατεβλήθησαν τα θεμέλια του νέου Ναού και σε 15 μήνες αποπερατώθηκε, ήτοι την 30ήν Δεκεμβρίου του 1834.
Ναός λαμπρότερος και περικαλλέστερος του προηγουμένου.
Την 2αν Φεβρουαρίου του 1835, από τον νέον Πατριάρχη Κωνστάντιον τον Β΄ετελέσθησαν πανηγυρικώς τα εγκαίνια του νέου Ναού και του παρεκκλησίου μετά του αγιάσματος, συλλειτουργούντων 12 αρχιερέων, με λαμπράν και μεγάλην εκκλησιαστικήν παράταξιν και εν μέσω απέιρου πλήθους Χριστιανών, εις δόξαν της Θεομήτορος και καύχημα του Γένους.
Σήμερα η Πηγή έχει περιληφθεί σε μικρότερο ναΐσκο που είναι σε βαθος μερικών μέτρων από το το έδαφος του Ναού.
Η Εορτή που τελείται κατα την Παρασκευή της Διακαινησίμου εβδομάδος καθιερώθηκε από τον Αυτοκράτορα Λέοντα τον Μέγαν(457-474).
Στο Βυζαντινό Μουσείο υπάρχει ανάγλυφο της Ζωοδόχου Πηγής και δινει πιστή εικόνα της παραστάσεως της Θεοτόκου ως Ζωοδόχου Πηγής.
Το ύδωρ της πηγής και η εικόνα της Θεοτόκου που ανευρέθη, τιμούνται μεγάλως ως θαυματουργά και γι’αυτό παρατηρείται κάθε χρόνο μεγάλη κοσμοσυρροή
Γύρω από τον χώρο του ναού υπάρχει νεκροταφείο των Ορθοδόξων, με τάφους των τελευταίων οικουμενικών πατριαρχών.Υπάρχει νοσοκομείο και γηροκομείο της μικρής ομογένειας που «φυλάει Θερμοπύλες» στη βασιλεύουσα Πόλη.
Να πούμε εδώ πως είναι άγνωστο πότε άρχισε να τελείται εις την Ορθόδοξο Εκκλησία η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, που καθιερώθηκε την Παρασκευή της Διακαινισίμου. Ο καθορισμός συνδέεται είτε προς τα εγκαίνια του ναού είτε προς κάποια ίαση που συνέβη τη μέρα αυτή.Τα παλαιότερα λειτουργικά μας βιβλία δεν αναφέρουν τίποτε για τη ν Εορτή αυτή. Η ακολουθία του Πεντηκοσταρίου είναι ποίημα του Νικηφόρου του Καλλίστου του Ξανθοπούλου(14ος αίών).»
Στο Πεντηκοστάριον αναγράφεται ακόμη : «ου γαρ εύρομεν υπό τυπικού τοιαύτην Ακολουθίαν, αλλ᾿ ετέθη δι᾿ αγάπην της Υπεραγίας Θεοτόκου».
Να σημειώσουμε πως έχουν ιδρυθεί σε διάφορες πόλεις και κωμοπόλεις της ορθοδόξου χριστιανοσύνης και άλλοι ναοί επ᾿ ονόματι της Ζωοδόχου Πηγής, όπως λ. χ στην Αθήνα ο γνωστός Ιερός Ναός στην οδό Ακαδημίας , στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα (στα «Ταμπάκικα»),στο Βὀλο (λόφος Γουρίτσας) στην Καρδίτσα, στην πόλη μας κ.λπ.

Β ΜΕΡΟΣ

Τα ψάρια της Ζωοδόχου Πηγής
(Μπαλουκλη)

Εντός της ευρύχωρης μαρμάρινης δεξαμενής υπάρχουν και λίγοι μικροί ιχθύες(ψάρια)
Η παράδοση λέει πως είναι επτά. Λέει μάλιστα ότι πρόκειται για τα ίδια τα ψάρια τα οποία έψηνε μια καλογρηά( κατ’άλλους υπό τινος ιερέως ή καλογήρου ) κατα την ημέρα της αλώσεως της Πόλεως. Αυτή μόλις άκουσε πως στην Πόλη μπηκαν οι Τούρκοι, μη πιστεύντας στην είδηση είπε :Θα πιστέψω μόνο αν ζωντανέψουντα ψάρια αυτά’. Αμέσως τα ψάρια ζωντάνεψαν και πήδησαν ψημένα μόνο από το ένα πλευρό και πήδησαν στη Ζωοδόχο, εις ένδειξη ότι επίκειται η πτώση της Πόλεως.Από αυτό το γεγονός η Ζωοδόχος Πηγή καλείται Μπαλουκλή ή Μπαλυκλί( ιχθύες=μπαλούκ τουρκιστί).
Θα παραθέσουμε εδώ και την παράδοση όπως την καταγράφει ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης,στο βιβλίο του ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ:
Παράδοση Αριθ.31.
Τα τηγανισμένα ψάρια (Πολλαχού)
Τον .καιρό που είχαν ζώση την Πόλη οί Τούρκοι, ένας καλόγερος ετηγάνιζε εφτά ψάρια σ’το τηγάνι. Τα ειχε τηγανίση απο τη μια μεριά και ότι ήταν να τα γυρίση από την άλλη, έρχεται ένας και του λέει, πώς πήραν οί Τούρκοι την Πόλη. «Ποτέ δεν θά πατήσουν την Πόλη οί Τούρκοι, λέγει ο καλόγερος. Τότε θα το πιστέψω αυτό, αν αυτά τα ψάρια τα τηγανισμένα ζωντανέψουν !». Δεν άπόσωσε το λόγο, και τα ψάρια πήδησαν άπο το. τηγάνι ζωντανά, κ’ έπεσαν σ’ ένα νερό εκεί κοντά.
Και είναι ως τα σήμερα τα ζωντανεμένα εκείνα ψάρια σ’το Μπαλουκλύ, και θα βρίσκωνται έκεί μισοτηγανίσμένα και ζωντανά. ως να ερθη ή ώρα να πάρωμε την Πόλη. Τότε λεν’ πώς θαρθή ένας άλλος καλόγερος να τ’ άποτηγανίση.
Παράδοση 32
Τα τηγανισμένα ψάρια.
(Τρίκαλα Κορινθίας. Ευρυτανία )
Άλλοτες πριν το πάρουν οι Τούρκοι ήταν μεγάλο, πολύ μεγάλο το βασίλειό μας, και είχε βασιλιά τον Άη Κωσταντίνο. Ηταν δικη μας η Πόλη, και θα την πάρουμε πάλι
Την ήμερα που πάρθηκε, ο βασιλιάς ετηγάνιζε ψάρια. Κάποιος του λέει « Βασιλιά μου, οί Τούρκοι ; θα πάρουν την Πόλη ». Γυρίζει ό Βασιλιάς και του λέει: « Τότε θα παρη ό Τούρκος την Πόλη, σα ζωντανέψουνε τα ψάρια σ’ το τηγάνι». Όσο να τελειώση το λόγο του ό βασιλιάς, τα ψάρια που ήτανε τηγανισμένα από τη μια μεριά, ένα ένα εζωντανέψανε. Έπηδήξανε από το τηγάνι σ’ τη στέρνα, και κάθοντ’ ακόμη ζωντανά ως τα σήμερα και πολλοί τα έχουν ιδή με τα μάτια τους, έτσι μισοτηγανισμένα και ζωντανά».
Με την παράδοση αυτή γαλουχούνταν τα ελληνόπουλα ,τα σκλαβόπουλα των τετρακοσίων χρόνων της πικρής σκλαβιάς.
Με αύτην και άλλες παρόμοιες, όπως είναι «Της Αγιά-Σοφιάς»(Δημοτικό), ο «Τελευταίος Παλαιολόγος», «ο Δικέφαλος» (του Γ.Δροσίνη), για να μην χάσουν την πίστη και την ελπίδα πως κάποτε «της αυγής το φεγγοβόλο αστέρι, της νύχτας το ξημέρωμα θα φέρη»
Τα ψάρια καρτερουν, περιμένουν τον γέροντα να τ᾿αποτηγανίση.
Το λέει ο Βιζυηνός, το λέει η Παράδοση.
Και οι Χριστιανοί και Ελληνες , πρέπει να κρατούν τις παραδόσεις.
«Στήκετε και κρατείτε τις Παραδόσεις…».

Ο Γεώργιος Βιζυηνός «από τις πιο ευαίσθητες χορδές του νεοελληνικού πεζού και έμμετρου λόγου» (1849-1896), από τη Βιζύη της Θράκης,
εμπνευσμένος από την Παράδοση που
προαναφέραμε, και που στην Θράκη μας ήταν διάχυτη , έγραψε το κατωτέρω θαυμάσιο ποίημα:

Το Μπαλουκλή
(=Τα ψάρια της Ζωοδοχου Πηγής).
Σαράντα μέρες πολεμά ό Μωχαμέτ να πάρη
την Πόλι τη μεγάλη.
Σαράντα μέρες έκαμε ο ηγούμενος το ψάρι
στα χείλη του να βάλη.
Απ’ τις σαράντα κ’ ύστερα πεθύμησε να φάη
τηγανισμένο ψάρι.
— «”Αν μας φυλάγ’ ή Παναγιά, καθώς μας ε-φυλάγει,
την Πόλι ποιός θά πάρη ;»
Ρίχνει τα δίχτυα στο γιαλό, τρία ψαράκια πιάνει
_Θεός να τα βλογήση !
Το λάδι βάζει στη φωτιά μέσ’ στ’ αργυρό τηγάνι,
για να τα τηγανίση.
Τα τηγανίζ’ από την μια, και πα’ να τα γυρίση
κι από το άλλο μέρος,
Ο παραγυιός τον βιαστικά πετά να του μιλήση.
και τάχασεν ο γέρος !

—Μήν τηγανίζης, γέροντα, και μόσχισε το ψάρι
στην Πόλι τη μεγάλη !
Την Πόλι την εξανουστή οι Τούρκοι έχουν πάρει,
μας κόβουν το κεφάλι ! »

_«Στήν Πόλι Τούρκοι δεν πατούν κι’ Αγαρηνού ποδάρια,
μου φαίνεται σαν -ψέμα!
Μ’ αν είν’ αλήθεια το κακό, να σηκωθούν τα ψάρια
να πέσουν μέσ’ στο ρέμα! »

Ακόμα ό λόγος βάσταγε, τα ψάρι’ απ’ το τηγάνι,
τη μια μεριά ψημένα,
πηδήξανε και πέσανε στης λίμνης τη λεκάνη,
γερά , ζωντανεμένα.
Ακόμα ως τώρα πλέουνε, κόκκιν’ από το μέρος,
οπού τα είχε ψήσει.
Φυλάγουν το Βυζάντιο ν’ άναστηθή και ο γέρος
να τ’ άποτηγανίση•

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
α) Γ. Ι. Κονιδάρη , Καθηγητού Πανεπιστημίου :«Ζωοδόχος Πηγή» στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια.
β) Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Λεξικόν ΗΛΙΟΣ
γ) Δημ. Γ.Μωραϊτη ,καθηγητού Πανεπιστημίου: «Ζωοδόχος Πηγή», στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια(ΘΗΕ)
δ) Πεντηκοστάριον,έκδ.Απ.Διακονίας1959, Παρασκευή της Διακαινησίμου.
ε) Αναγνωστικόν Ε΄. τάξεως Δημοτικού Χρ. Δημ. Κασίμη, έκδοσις Τρίτη , Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ»(Ι.Δ.Κολλαρος και Σια) 1937.
Στ) Η Ελληνική ποίηση ανθολογημένη των: Αυγέρη, Σταύρου, Ρώτα, Παπαϊωάννου, εκδόσεις «Παρθενών».
ζ) Δοσιθέου Κανέλλου, αρχιμ. Ηγουμένου Ι.Μ.Τατάρνας:Θέλω να πιώ όλον τον Βόσπορο.
η) Λέκκου Ευαγγέλου: Η ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ, εκδ. Σαΐτης