Οι Τόποι-Σύμβολα και ο άνθρωπος

ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

*Επ’ ευκαιρία της Ηρωικής Εξόδου του Μεσολογγίου,10-11 Απριλίου 1826. Μεσολόγγι : To απόλυτο Σύμβολο της Ελευθερίας του ανθρώπου.

       Οι Τόποι-Σύμβολα και ο άνθρωπος

«Μια φούχτα χώμα να κρατώ και να σωθώ μ’ / εκείνο» (Σολωμός).

Υπάρχουν τόποι που η παρουσία τους στον γεωγραφικό και ιστορικό χάρτη όπως και η αναφορά σε αυτούς ανασύρουν στην μνήμη μας μία ιστορία με τα σχετικά σύμβολα.

Τόποι και σύμβολα είναι αξεχώριστα δεμένα και αλληλοτροφοδοτούνται νοηματικά. Πολλές φορές οι περισσότεροι άνθρωποι χωρίς να γνωρίζουν τον τόπο ως γεωγραφικό χώρο νιώθουν περίεργα έναν σεβασμό προς αυτόν, γιατί στο αξιακό τους σύστημα τον έχουν ταυτίσει με αφηρημένες έννοιες θετικά προσδιορισμένες.

Η αγωνιστικότητα, η αξιοπρέπεια, ο ηρωισμός, το αδούλωτο πνεύμα και το πάθος για ελευθερία αποτελούν το ιστορικό και νοηματικό οικόσημο αυτών των τόπων.

Αποτελεί ιστορική παραδοξότητα και γλωσσική ιδιαιτερότητα ένας γεωγραφικός χώρος (τόπος), οι άνθρωποι (ως πνευματικές και συναισθηματικές υπάρξεις) και μία αφηρημένη έννοια (π.χ. ελευθερία) να συνιστούν μία οντότητα αδιάσπαστη και νοηματικά πλήρη. Συνιστά, επίσης, ερμηνευτικό αγώνισμα ο προσδιορισμός εκείνου του παράγοντα (τόπος, άνθρωπος, αφηρημένη έννοια) που νοηματοδοτεί τους άλλους δύο. Η επίδραση του τόπου στον ψυχισμό του ανθρώπου συνιστά μία κυρίαρχη άποψη, όχι όμως αποδεκτή από όλους.

Σύμβολα ελευθερίας

Τα Σφακιά, η Μάνη, το Μεσολόγγι και το Σούλι πολιτογραφήθηκαν στην μνήμη του λαού μας ως τόποι όπου η θέληση για ελευθερία των κατοίκων τους ταυτίστηκε με την ανώτερη φύση του ανθρώπου. Δεν είναι οι μοναδικοί ελληνικοί τόποι αλλά αυτοί είναι οι πιο «αναγνωρίσιμοι» ως σύμβολα του υψηλού φρονήματος και της απείθαρχης βούλησης για ελευθερία.

Η τραχύτητα και το πετρώδες του εδάφους, χαλύβδωσαν τις ψυχές των κατοίκων που ιστορικά δικαίωσαν το ανώτατο νόημα ζωής. Ένα νόημα ζωής που δεν προσδιορίζεται από εξωγενείς δυνάμεις, αλλά από την εδραία πεποίθηση των ανθρώπων πως ο φόβος του θανάτου και της θυσίας μπορεί να υπερνικηθεί όταν η ελευθερία αξιολογείται ως πρότερον έναντι της ατιμασμένης ζωής.

Στο δίλημμα των ανθρώπων αυτών των τόπων «ελεύθερη και φτωχή ζωή» ή συμβιβασμός και «πλούσια» ζωή προτίμησαν το πρώτο, αφού γι’ αυτούς ο πλούτος ήταν η πέτρα, το άγονο χώμα, ο ξηρός αέρας, ο λαμπρός ήλιος, οι σταγόνες της βροχής και το άγριο κύμα. Κι αυτό γιατί γνώριζαν πολύ καλά μία μεγάλη αλήθεια:

«Ό,τι κατέχουμε, μάς κατέχει».

Το Μεσολόγγι κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους Τόπους-Σύμβολα κι αυτό γιατί ταυτίστηκε με την Ηθική Νίκη του ανθρώπου αγωνιστή ενάντια στην υλική και στρατιωτική υπεροχή του αντιπάλου, που πέτυχε μεν μία στρατιωτική νίκη, αλλά έχασε στο πεδίο της Ηθικής. Το Μεσολόγγι αναδείχτηκε και προβλήθηκε ως το απόλυτο σύμβολο Ελευθερίας του ανθρώπου.

“Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κι ελεύθεροι να μείνουν”

Σχετικά με το Μεσολόγγι-Σύμβολο γράφει ο Μ. Κιτρομηλίδης:

“Το Μεσολόγγι ως εμβληματικός τόπος μνήμης, ως αρχέτυπο θυσίας, ως σύμβολο ελευθερίας, έχει αποβεί στην κοινή συνείδηση του νέου ελληνισμού αστείρευτη πηγή συγκινήσεων και απαράμιλλο πρότυπο που καθορίζει τα ηθικά μέτρα και τις αξίες της συνύπαρξης και των συλλογικών επιδιώξεων μιας κοινωνίας η οποία επιθυμεί να υπάρχει ως ελεύθερο έθνος”.

Η παγκοσμιοποίηση και οι τόποι – σύμβολα

Σίγουρα κάποιοι θα μπορούσαν να αντιτείνουν πως στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, όπου ο δεσμός με τον τόπο έχει αποδυναμωθεί, οι τόποι – σύμβολα μπορεί να εκλείψουν αφού στο αξιακό σύστημα των κοινωνιών κυριαρχεί ο φθηνός παροντισμός και η βιολογική επιβίωση με τους ανάλογους συμβιβασμούς. Ίσως στο μέλλον η έννοια πατρίδα να μην συγκλονίζει κανέναν και να θεωρείται μια παρωχημένη έννοια κλειστών και φοβικών κοινωνιών.

Για τους υπέρμαχους της παγκοσμιοποίησης και μιας άκριτης αποδοχής της οικουμενικότητας τα Σφακιά, η Μάνη και το Σούλι θα ερμηνεύονται ως το σύμβολο ενός τυφλού πατριωτισμού και ως τόποι θα αποσυμβολοποιούνται. Ίσως οι σύγχρονοι άνθρωποι, προϊόντα της ψηφιακής εποχής και γόνοι του Homo digitalis να νιώθουν την ανάγκη ενός άλλου δεσμού και συμβόλου, όπως μιας ομάδας (Real…) ή ενός εμπορικού προϊόντος – σήματος (Adidas, Ferrari, Coca – cola).

Κάθε εποχή έχει τα δικά της σύμβολα και τις δικές της «σημαίες». Αυτά αποτελούν και τα αξιολογικά κριτήρια με τα οποία ο μελλοντικός ερευνητής θα ερμηνεύει τις ανθρώπινες συμπεριφορές και το βαθύτερο υπόβαθρο κάθε πολιτισμού. Ο παραδοσιακός ηρωισμός θα φαντάζει ως μία αποκοτιά και οι τόποι – σύμβολα ως απομεινάρια μιας εποχής που το δέσιμο του ανθρώπου με τον τόπο του ήταν το κατάλοιπο ενός πρωτόγονου ναρκισσισμού.

Σε κάθε χώρα υπάρχουν τόποι – σύμβολα που συνδέθηκαν με σημαντικά ιστορικά γεγονότα και που στιγμάτισαν ανεξίτηλα την πορεία του λαού. Πολλοί από αυτούς τους τόπους συνδέθηκαν απόλυτα με κάποια πρόσωπα που την συγκεκριμένη ιστορική στιγμή εξέφρασαν την θέληση για ελευθερία και τα γενικότερα οράματα του λαού. Ως τέτοιοι τόποι – σύμβολα θα μπορούσαν να θεωρηθούν για την Ελλάδα ο Μαραθώνας – Μιλτιάδης, οι Θερμοπύλες – Λεωνίδας, η Αλαμάνα – Διάκος, τα Δερβενάκια – Κολοκοτρώνης.

Υπάρχουν, όμως, και τόποι – σύμβολα που δεν συνοδεύονται κατ’ ανάγκην από κάποιο ιστορικό πρόσωπο, όπως: τα Σφακιά, η Μάνη, το Σούλι, το Μεσολόγγι. Όλοι αυτοί οι τόποι – σύμβολα εξακολουθούν μέχρι και σήμερα να εμπνέουν τον λαό και να διδάσκουν στις νεότερες γενιές πως ο τόπος δεν συνιστά απλώς έναν γεωγραφικό χώρο αλλά κάτι που αναδεικνύει την «ιερότητα» του δεσμού του ανθρώπου με αυτόν.

Οι Θερμοπύλες και η Ιθάκη

Δεν λείπουν, ωστόσο, και οι τόποι – σύμβολα που απέκτησαν διαχρονικά χαρακτηριστικά και παγκόσμια αναγνώριση. Χωρίς τις Θερμοπύλες και την Ιθάκη η ανθρωπότητα θα ήταν φτωχότερη. Οι Θερμοπύλες ως τόπος – σύμβολο εκφράζουν την αμετάκλητη απόφαση των ανθρώπων να θυσιαστούν για την προάσπιση αξιών και ιδανικών «από το χρέος μη κινούντες». Συμβολίζουν το καθήκον που επιβάλλεται στον άνθρωπο όχι τόσο από τον νόμο «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» αλλά από το εσωτερικό αξιακό σύστημα. Αποτυπώνουν την νίκη της ηθικής και του πνεύματος επί της ύλης και της ποσότητας.

Από την άλλη πλευρά η Ιθάκη ως τόπος – σύμβολο αποτυπώνει με ενάργεια τον ιερό δεσμό του ανθρώπου με την γενέθλια γη. Ο νόστος, αυτή η ιερή φλόγα, που σπρώχνει τον καθένα να γυρίσει και να «σβήσει» στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Είναι ο απόλυτος σκοπός του ταξιδιού. Κι αυτό γιατί ο άπατρις και ο ανέστιος είναι ο δυστυχισμένος άνθρωπος. Όποια εκδοχή κι αν επιλέξουμε – Ομηρική ή Καβαφική – η Ιθάκη ακτινοβολεί ως παγκόσμιο σύμβολο και εμπλουτίζει καθημερινά το λόγο μας.

Επιμύθιον

Οι τόποι, λοιπόν, γίνονται σύμβολα και εμπνέουν υψηλές ιδέες στο βαθμό που οι άνθρωποι με τη δράση τους και τον συναισθηματικό δεσμό νοηματοδότησαν  με ξεχωριστό τρόπο τον τόπο ως γεωγραφικό χώρο. Τόποι, άνθρωποι και ιστορική μνήμη συνθέτουν μία πραγματικότητα που εμπεριέχει αλλά και υπερβαίνει τα επί μέρους συνθετικά στοιχεία. Γι’ αυτό στο άκουσμα ή στην ανάγνωση ενός τόπου – συμβόλου πυροδοτούνται ανάλογες σκέψεις και συναισθήματα συμβατά με όσα διαφύλαξε η μνήμη διαχρονικά.

Κάθε διαχωρισμός ή απόζευξη από τους τόπους – σύμβολα φτωχαίνει τον άνθρωπο τόσο συναισθηματικά όσο και πνευματικά. Κι αυτό γιατί οι τόποι – σύμβολα αφανώς αλλά «δεσποτικά» διαμορφώνουν τόσο την ατομική όσο και την εθνική ταυτότητά μας. Όσο κι αν το αγνοούμε ο καθένας «κουβαλά» μέσα του τον δικό του τόπο – σύμβολο.

Όλοι είμαστε ένας τόπος – σύμβολο που χρειάζεται διερεύνηση…

• ΠΗΓΗ: Blog “ΙΔΕΟπολις”, Ηλία Γιαννακόπουλου